SFRAGISTYKA: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach państwowych – nowa publikacja metodyczna

W dniu dzisiejszym (26 marca 2021 r.) przypada 60. rocznica urodzin Dariusza Bednarka, archiwisty, historyka, naszego kolegi. Zbiega się ona w czasie z publikacją przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych tomu pt. Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych (Warszawa 2020, ss. 217). Stanowi on pokłosie prac nad metodyką opracowania pieczęci prowadzonych przez zespół naukowy, któremu Dariusz Bednarek nie tylko przewodniczył, ale też wniósł istotny wkład w końcowy efekt jego prac. Dlatego też książka została dedykowana Jego pamięci.

Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych Strona tytułowa

Publikacja składa się z dwóch części. Pierwsza z nich stanowi wprowadzenie do zagadnień sfragistycznych ważnych z punktu widzenia metodyki opracowania tego fragmentu zasobu archiwalnego, druga zaś zawiera tekst projektu wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w archiwach państwowych. Dystrybucję publikacji prowadzi Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. W najbliższym czasie będzie też ona dostępna na stronie internetowej tej instytucji: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych – Publikacje NDAP (archiwa.gov.pl)

Spis treści

Paweł Gut i Marcin Hlebionek

UMK w Toruniu

POLSKA, WARSZAWA: Konferencja „Źródła – źródłoznawstwo – nauki pomocnicze historii” Część I

Zaproszenie na konferencję, zamieszczone także na ArchNecie, przyjęło ok. 60 osób, które przybyły 9 marca 2018 r. do Instytutu Historii PAN w Warszawie. Zebranych powitał prof. Zenon Piech, przewodniczący Zespołu Nauk Pomocniczych Historii i Edytorstwa przy Komitecie Nauk Historycznych PAN. Referat Nauki pomocnicze historii – nowa perspektywa poprzedził informacjami organizacyjnymi o wydarzeniach naukowych planowanych w 2018 roku. Poinformował też, że w czasie XX Powszechnego Zjazdu Historyków w Lublinie w 2019 roku planowane są dwa panele dotyczące nauk pomocniczych historii.
Prof. Z. Piech zwrócił uwagę na istotne zmiany, jakie zaszły w ostatnich latach, w tym zmiana pokoleniowa, rewolucja technologiczna i organizacji nauki, np. wprowadzenie systemu punktów. Wskazał też główne wyzwania stojące przed badaczami: określenie kanonu nauk pomocniczych historii, utrzymanie więzi z oddzielającymi się, coraz bardziej precyzyjnymi dziedzinami, np. genealogia i numizmatyka, budowanie środowisk badawczych w obszarach mniej aktywnych. Za istotne uznał prace metodologiczne, proponowanie klasyfikacji czy poszerzanie terminologii. Przypomniał też, że niedawno przetłumaczony został na języki Europy Centralnej Międzynarodowy słownik sfragistyczny, opracowany na początku lat 90. XX wieku. Polską wersję przygotował powołany przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, prof. Władysława Stępniaka, zespół redakcyjny pod kierunkiem dr. hab. Marcina Hlebionka. Prof. Z. Piech, jako recenzent tego tłumaczenia, zwrócił uwagę, że w czasie, który upłynął między wydaniem obu publikacji, zaszły zmiany w stanie badań sfragistycznych, co sprawiło, że literalne i tylko tłumaczenie okazywało się niewystarczające. Stąd wynika konieczność ciągłego rozwoju nauk, np. paleografii i epigrafiki, które przeżywają pewien zastój. Apelował o przygotowywanie nowych poprawnych edycji źródeł, opatrzonych uwagami krytycznymi, o objęcie zainteresowaniami badawczymi nie tylko zasobów archiwów i bibliotek, ale też muzeów. Przekonywał również, że rozwój różnych dyscyplin wiedzy nie jest celem, ale środkiem do pogłębiania wiedzy o naszej przeszłości. I mimo instytucjonalnego regresu nauk pomocniczych, dbać trzeba o kształcenie przyszłych kadr.
Kolejny referent dr hab. Wojciech Drelicharz, w występieniu Dokończenie Monumenta Poloniae Historica – Series Nova a rozwój nauk pomocniczych historii, przypomniał historię monumentalnego wydawnictwa źródłowego i zasługi jego kolejnych edytorów – redaktorów Augusta Bielowskiego, Wojciecha Kętrzyńskiego, Władysława Semkowicza. Przyznał, że nie udało się w pełni zrealizować zamierzeń Nowej Serii MPH, m.in. dlatego, że prace nad korelacją wersji tekstów były żmudne i wymagały licznych badań źródłoznawczych. Prowadzili je po wojnie Gerard Labuda, Brygida Kürbis, Jerzy Luciński i Zofia Kozłowska-Budkowa. Przez długi czas edycje krytyczne źródeł były kołem napędowym nauki historycznej, a teraz sytuacja zmieniła się bardzo  niekorzystnie. Uznał, że w nowoczesnym państwie trzeba promować świadomość wagi dobrych edycji źródłowych i powrócić do nich, aby m.in. wydać cenne średniowieczne kodeksy i kroniki oraz przygotować reedycje poprzednich wydań pomników dziejowych. Wystąpienie zakończył wezwaniem: „Czas najwyższy dokończyć Nową Serię Monumenta Poloniae Historica”, traktując to jako „obowiązek sztafety pokoleń”.

Czytaj dalej „POLSKA, WARSZAWA: Konferencja „Źródła – źródłoznawstwo – nauki pomocnicze historii” Część I”

POLSKA: Konferencja „Źródła – źródłoznawstwo – nauki pomocnicze historii” cz I

Szanowni Państwo,

w imieniu Zespołu Nauk Pomocniczych Historii i Edytorstwa przy Komitecie Nauk Historycznych PAN zapraszam na konferencję „Źródła – źródłoznawstwo – nauki pomocnicze historii” cz. I, która odbędzie się w Instytucie Historii PAN w Warszawie w dniu 9 marca br. Konferencja jest pierwszym etapem prac Zespołu NPH i E powołanego w nowym składzie w 2014 roku. Chcemy corocznie organizować cykliczne zebrania – konferencje poświęcone wybranym aspektom nauk pomocniczych historii i edytorstwa.
W tym roku mija ćwierćwiecze od konferencji „Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce”, która odbyła się w Krakowie dniach 21 – 22 października 1993 roku. Materiały konferencji zostały opublikowane w Krakowie w 1995 roku. To dobry czas, aby zastanowić się co z ówczesnych postulatów zostało zrealizowane, jaki jest współczesny status nauk pomocniczych historii i ich perspektywy.
Do udziału w pierwszej części konferencji zaprosiliśmy sześciu badaczy prezentujących różne aspekty badań z zakresu nauk pomocniczych historii. Założenia konferencji są następujące: referaty powinny być oparte na bieżących badaniach źródłowych prowadzonych przez referentów, prezentować nowe metody badań i ukazywać omawiane zjawiska nie tylko w ujęciu analitycznym ale również syntetycznym. Podobne założenia ma planowana druga część konferencji, przewidziana na przyszły rok. Program drugiej części konferencji chcielibyśmy ułożyć wspólnie z Państwem. Znajdzie się tam miejsce na każdy referat spełniający powyższe kryteria.

Czytaj dalej „POLSKA: Konferencja „Źródła – źródłoznawstwo – nauki pomocnicze historii” cz I”

V Seminarium Sfragistyczne, Kraków 18 listopada 2016 r.

Seminaria Sfragistyczne, organizowane od 2006r. na dobre wrosły już w pejzaż konferencji z kręgu nauk pomocniczych historii. W trakcie kolejnych edycji podejmowano na nich zróżnicowaną problematykę, mającą przybliżyć badaczy do zrozumienia fenomenu dawnych pieczęci. Ich pokłosiem jest, opublikowany w ubiegłym roku, obszerny tom (Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, pod red. Z. Piecha, Warszawa 2015, ss 608), zbierający materiały z trzech pierwszych spotkań.


W roku bieżącym kolejne, piąte już, Seminarium odbędzie się 18 listopada w gmachu Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podobnie jak poprzednie, IV Seminarium, tak i ono poświęcone zostało problematyce pieczęci kościelnych – czy może szerzej instytucji wyznaniowych. Bowiem oprócz referatów dotyczących sfragistyki kręgu Kościoła katolickiego, w programie znalazły się wystąpienia dotyczące pieczęci mariawickich czy żydowskich.
Zainteresowanych zapraszamy do zapoznania się z programem i udziału w obradach.

Pełen program

dr hab. Marcin Hlebionek

UMK

SFRAGISTYKA: Zbiór tłoków i stempli pieczętnych w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, red. P. Pokora przy współpracy M. Hlebionka

Zbiór tłoków i stempli pieczętnych w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, red. P. Pokora przy współpracy M. Hlebionka, Poznań 2015.

W końcu roku 2015 Archiwum Państwowe w Poznaniu opublikowało katalog kolekcji tłoków i stempli przechowywanych w jego zasobie. Publikacja stanowi efekt pracy zespołu poznańskich archiwistów oraz dwóch cenionych w środowisku naukowym sfragistyków Piotra Pokory z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Marcina Hlebionka z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Obaj znawcy tematu prócz opracowania części opisów podjęli się również redakcji opublikowanego inwentarza oraz opracowania naukowego wstępu.
Prezentowana pozycja obejmuje opisy 730 typariuszy pieczęci oraz stempli urzędowych i czynności kancelaryjnych. Pochodzą one od XIV wieku aż do II połowy XX wieku. Do najbardziej znanych i cennych w kolekcji należą typariusze miast Poznania, Leszna, czy Wschowy, ale także wsi wielkopolskich. Na uwagę zasługują również zachowane w poznańskim zbiorze tłoki pieczęci władz rosyjskich z dawnej guberni kieleckiej.
Katalog dzieli się zgodnie z układem nadanym zbiorowi typariuszy w archiwum na 12 grup wg charakteru dysponentów pieczęci (królewskie, duchowieństwa, urzędowe imienne, instytucji kościelnych, wiejskie, sądowe, ziemskie, urzędów i instytucji, miejskie, cechowe, różne oraz kolekcja Alberta Breyera).

Czytaj dalej „SFRAGISTYKA: Zbiór tłoków i stempli pieczętnych w zasobie Archiwum Państwowego w Poznaniu, red. P. Pokora przy współpracy M. Hlebionka”

CZECHY: Plan digitalizacji Złotej Bulli i innych pieczęci

W czeskich archiwach, po okresie digitalizacji wielu cennych dokumentów, na cyfrowe utrwalenie oczekuje teraz kilka tysięcy pieczęci, znajdujących się w zespole archiwalnym „Archiwum Korony Czeskiej” (Archiv České koruny), przechowywanym w Archiwum Narodowym w Pradze. Jest to jeden z nielicznych, zachowanych od średniowiecza, zbiór dokumentów królewskich, stanowiący zabytek kultury narodowej.
Archiwum Korony Czeskiej uważane jest, obok klejnotów koronnych, za najcenniejszy skarb narodowy. Na specjalnych wieszakach zabezpieczone folią, wisi tutaj przeszło 2800 dokumentów, a wśród nich Złota Bulla Sycylijska z 1212 r. Najstarszy dokument w tym zbiorze pochodzi z 1158 r. i jest do niej przytwierdzona pieczęć cesarza Fryderyka Barbarossy. Najmłodszy dokument pochodzi z 1935 r.

Czytaj dalej „CZECHY: Plan digitalizacji Złotej Bulli i innych pieczęci”

POLSKA: IV Seminarium Sfragistyczne

Dnia 12 czerwca bieżącego roku odbędzie się czwarte Seminarium Sfragistyczne. Impuls do organizacji tych konferencji stanowił dynamiczny rozwój sfragistyki widoczny szczególnie w I dekadzie XXI w.  W założeniu Seminaria mają służyć przeglądowi różnych tematów i kierunków badań sfragistycznych, dyskusji oraz wymianie informacji i doświadczeń. Dwa pierwsze spotkania odbyły się w latach 2006 i 2007. Trzecie Seminarium, które miało miejsce w roku 2008, miało nieco inny charakter: w całości bowiem zostało poświęcone problematyce typologii pieczęci. Materiały z trzech dotychczasowych spotkań zostały opublikowane w tomie „Dawne pieczęcie. Typologia — metody badań — interpretacje”, który ukazał się na początku bieżącego roku. Czwarte seminarium sfragistyczne poświęcone zostało w całości zagadnieniom sfragistyki kościelnej. Poszczególne wstąpienia będą dotyczyły głównie pieczęci zakonnych i klasztornych, ale w trakcie obrad znajdzie się miejsce również dla pieczęci biskupich a nawet, długo postrzeganych jako mało interesujące, pieczęci parafialnych.
Poniżej zamieszczamy program spotkania i zapraszamy do udziału w nim.”


Marcin Hlebionek

UKM Toruń

Niemcy: Średniowieczne pieczęcie miasta Spiry pod lupą kryminologów.

Verkörperung kommunaler Identität czyli Ucieleśnienie tożsamości miejskiej to nietypowy interdyscyplinarny projekt badawczy, w realizacji którego zastosowane zostały nietypowe metody wykorzystywane głównie w medycynie ale także kryminalistyce. Bohaterem projektu zaś są średniowieczne pieczęcie miasta Spiry(Speyer), przechowywane w archiwum miejskim -Stadtarchiv Speyer. Archiwum Miasta Spiry bez wątpienia można określić jako najstarsze i wiodące komunalne archiwum w Palatynacie (Pfalz). Jego początki sięgają daleko w średniowiecze. Najwcześniejszy dokument, który jest obecnie przechowywany w archiwum, to dokument cesarza Fryderyka I z roku 1182, który potwierdzał  i rozszerzał przywilej lokacyjny miasta wystawiony przez cesarza Henryka V w 1111 r. Najcenniejsze dokumenty miejskie w średniowieczu trzymane były w tzw. „czerwonej skrzyni”. Najstarszy inwentarz (w rozumieniu spisu dokumentów) pochodzi z 1579 r.


fot. http://siegel.hypotheses.org/

Pieczęcie jako – znak własnościowy i rozpoznawczy osoby fizycznej lub prawnej, wyciskane były  za pomocą stempla (typariusza)  najczęściej wosku, lub innych materiałach. Stanowiły one świadectwo wiarygodności – nadając moc prawną pismu. Wpisywały się swoją formą fizyczną (kształt, wyobrażenie napieczętne, napis) w ówczesną estetykę, odzwierciedlając ducha czasów, z których pochodziły. Jest to zagadnienie, którymi  zajmuje się głównie sfragistyka , historia sztuki, dyplomatyka i inne. Pieczęć Spiry przedstawiała w wyobrażeniu napieczętnym imponujący budynek katedry wraz z postacią patronki miasta Najświętszej Maryi Panny. Wizerunek ten w pieczęci miejskiej używany był w latach ok. 1231 do 1792. Projekt nie zajmuje się jednak tą zasadniczą częścią pieczęci oddając to badaniom nauk wymienionych wyżej, skupia się natomiast na dodatkowym i tajemniczym elemencie. Pieczęcie miejskie ze Spiry posiadają jeszcze jedną cechę  – swoiste kontrasygillum, czyli odciśnięte  na odwrocie pieczęci głębokie odciski palców jednej lub kilku osób. Najczęściej występują trzy wertykalnie ułożone odciski linii papilarnych. Jaką role pełniły te odciski, przez kogo były składane, kto brał udział w procesie powstawania średniowiecznej pieczęci jako ważnego aktu prawnego i twórczego. Odpowiedzi na te i inne pytania szukać będą autorzy projektu.

Czytaj dalej „Niemcy: Średniowieczne pieczęcie miasta Spiry pod lupą kryminologów.”

WŁOCHY: Publikacje Biblioteki Cyfrowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Włoch

Naczelna Dyrekcja Archiwów włoskich (Direzione Generale degli Archivi – DGA) od dłuższego już czasu realizuje niezwykle użyteczny projekt o nazwie Biblioteka Cyfrowa (Biblioteca Digitalne). Projekt nocno został wsparty na facebooku, gdzie na bieżąco podawane są informacje o kolejnych wydawnictwach dostępnych online w bibliotece.
Początkowo zaplanowano udostępnienie przede wszystkim głównego pisma archiwistów włoskich „Rasegna degli archivi di stato”. Udostępniono w całości w formacie pdf roczniki 1941 – 1994. Roczniki młodsze mają natomiast opublikowane spisy treści.
Zdecydowano jednakże rozszerzyć dostępność do publikacji archiwalnych zwłaszcza wydanych przez same archiwa włoskie, aż ilość publikacji zaczęła domagać się systematyzacji celem ułatwienia  dostępu użytkownikom.

Czytaj dalej „WŁOCHY: Publikacje Biblioteki Cyfrowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Włoch”

NORWEGIA: Pieczęcie duchownych z arcybiskupstwa Nidaros

W ramach serii „Norweskie pieczęcie średniowieczne” (Norske sigillen fra middelalderen) ukazał się tom trzeci poświęcony pieczenciom duchownych z arcybiskupstawa Nidaros w Trondheim.

Geistlige segl fra Nidaros bispedømme

Katedra Nidaros (dawna nazwa współczesnego Trondheim) koronacyjna świątynia królów Norwegii. Jest miejscem kultu króla Olafa II, który w XI wieku wprowadził w Norwegii chrześcijaństwo.

Czytaj dalej „NORWEGIA: Pieczęcie duchownych z arcybiskupstwa Nidaros”