POLSKA: Wrocław, 200-lecie Ossolineum

W dniach 18-20 października 2017 r. odbyła się na Uniwersytecie Wrocławskim Konferencja Jubileuszowa „200 lat Ossolineum”. Patronat Honorowy nad wszystkimi uroczystościami jubileuszowymi objął Prezydent RP Andrzej Duda – w głównej czerwcowej uroczystości wziął udział. Październikowe naukowe wydarzenie zgromadziło wielu uczestników i miało interesujący przebieg. Oprócz możliwości wysłuchania ponad 50 wystąpień – przygotowanych przez prelegentów z Polski i z zagranicy (głównie z Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka) – oraz dyskusji na forum i w kuluarach, organizatorzy oferowali także zwiedzanie wystawy jubileuszowej w gmachu Ossolineum oraz działającego od 2016 r. Muzeum „Pana Tadeusza”. Obie ekspozycje zainteresowały tak wiele osób, że zwiedzających trzeba było podzielić na dwie grupy.


Dr Adolf Juzwenko, dyrektor Ossolineum, i dr Mariusz Dworsatschek, zastępca dyrektora

Wystąpienia były połączone w sesjach tematycznych: Wokół Ossolineum – Ossolineum dawniej i Ossolineum dziś, Ossolińskie kolekcje I i II, Muzea i ich kolekcje I i II, Działalność wydawnicza, W kręgu czasopism, Ossolińskie varia, Ludzie i ich dzieła, Mecenasi i kolekcjonerzy I i II oraz Lwowskie instytucje kultury do 1945 r. Już pierwsze głosy w sesji wprowadzającej – dr. Adolfa Juzwenki (dyrektor Zakładu Naukowego im. Ossolińskich, dalej: ZNiO), dr. hab. Jerzego Zdrady (przewodniczący Rady Kuratorów ZNiO), dr. Tomasza Makowskiego (dyrektor Biblioteki Narodowej) i prof. dr. hab. Zdzisława Pietrzyka (dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej) umożliwiły uczestnikom wejście w świat Polaków, którzy po III rozbiorze podjęli walkę o zachowanie tożsamości narodowej. Za jej przejaw uznając dzieła kultury i nauki, ratowali je i gromadzili przez wiele lat. Naród, Kultura, Nauka, Tożsamość – to naturalne tematy poruszane w wielu wystąpieniach, dotyczących nie tylko Jubilata. Trudniej wyliczyć nazwiska darczyńców (poświęcono im odrębną publikację – „Księgę darczyńców Zakładu Naukowego im. Ossolińskich”) i Polaków zasłużonych w trosce o zachowanie pamiątek przeszłości i rozwój nauki w różnych jej przejawach. Oprócz Ossolińskich, najczęściej wspominano rodziny Lubomirskich, Pawlikowskich, Załuskich, Czartoryskich, Skarbków, Lanckorońskich, i kolejnych dyrektorów ZNiO: Franciszka Siarczyńskiego, Augusta Bielowskiego, Wojciecha Kętrzyńskiego, Ludwika Bernackiego i Mieczysława Gębarowicza.

Autorzy wystąpień w ramach sesji tematycznych przedstawiali:
– sytuację i okoliczności, w jakich doszło do finalizacji pomysłu utworzenia prywatnej fundacji działającej na rzecz dobra publicznego: lwowskie życie literackie i naukowe w latach 1815-1830; Ordynacje Książąt Czartoryskich a Ordynacja Przeworska Książąt Lubomirskich,
– działalność ZNiO we Lwowie w pierwszym wieku istnienia: gromadzenie (licytacja – poprzednik przetargu jako sposób pozyskiwania wydawnictw) i udostępnianie zbiorów (od 1832 r. otwarta czytelnia); opisy zbiorów zamieszczone na łamach przewodników lwowskich (1871-1939),
– współczesną działalność ZNiO we Wrocławiu i we Lwowie, w tym zadania i osiagnięcia Pełnomocnika ZNiO we Lwowie, współpracę z Instytutem Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1956-2016 – wymiana kadry i tematy prac badawczych – oraz Ossolineum jako temat publikacji ukazujących się w latach 1996-2015.
Biblioteki, jako „skarbnicy dokumentów przeszłości i warsztat pracy naukowej”, dotyczyły referaty przedstawiające:
– podział zbioru prasy polskiej (od 1927 r. Ossolineum otrzymywało egzemplarz obowiązkowy) i skomplikowane losy zbiorów we Lwowie i we Wrocławiu po II wojnie światowej, powojenne sposoby powiększania zbiorów (dary, korespondencja ze współczesnymi pisarzami i sposoby ich reakcji, komisja zakupu z obowiązkowym przedstawicielem POP PZPR w składzie),
– różne części zbiorów bibliotecznych: stare druki ofiarowane przez Henryka Lubomirskiego „męża szlachetnego w ofiarach dla nauk i kraju swego” – mecenasa i polityka; teatralia w zbiorach Działu Dokumentów Życia Społecznego – kolekcji materiałów dotyczących działalności teatrów dolnośląskich (afisze, plakaty, sztrajfy, ulotki, bilety, recenzje, programy i in.); cymelia (w tym czasem także prohibita – problemy z ich identyfikacją, opisywaniem i odszukiwaniem w systemie); różnorodne jednodniówki (ich typologia i kłopoty z opisem w sytuacji braku normy); Calisiana (źródła ich pochodzenia i drogi dotarcie do Lwowa, np. Maksymilian Ossoliński nabył dużo publikacji z biblioteki jezuitów po kasacie zakonu); źródła do dziejów dziennikarstwa ukraińskiego; dziewiętnastowieczne polskie podręczniki do nauki historii w zbiorach (trzy typy: konkretne podręczniki, materiały pomocnicze i niby literatura popularna z treściami historycznymi),
– części zbiorów pozostałe na Ukrainie – obecnie w różnych instytucjach: cyrylickie starodruki; księgozbiory kobiece (przekazywane przez potomków, z widniejącymi na nich znakami własnościowymi i odręcznymi zapiskami); brytyjskie periodyki, głównie naukowe, zgromadzone w XIX i pierwszej połowie XX w.
Drugą część ZNiO stanowiło Muzeum Książąt Lubomirskich. Zostało ono rozwiązane przez władze sowieckie w 1940 r. W 2007 r. nastąpiła nowelizacja ustawy o Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich z 1995 r, na mocy, której ZNiO zobowiązano do „utrzymywania Muzeum Książąt Lubomirskich i pomnażania jego zbiorów”. Obecnie oddział Ossolineum nazywany Muzeum Książąt Lubomirskich tworzą dwa działy: Dział Sztuki i Dział Numizmatyczny. Trwają przygotowania do ogłoszenia przetargu na projekt jego nowej siedziby, która ma być wniesiona po przeciwnej stronie ZNiO na ul. Szewskiej. Przewidywana jej wysokość od 16 do 18 m i 9 tys. m² powierzchni użytkowych. Referenci przedstawiali zagadnienia dotyczące zbiorów muzealnych: największy (2200 jednostek) i najciekawszy, najczęściej udostępniany zbiór XIX-wiecznych grafik pochodzących z czasopism polskich z kolekcji Mieczysława Opałka, znanego bibliofila, publicysty, poety, historyka Lwowa; wyniki grantu naukowego poświęconemu kolekcji rysunków polskich z Muzeum Książąt Lubomirskich, obecnie przechowywanej w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukraińskiej im. W. Stefanyka. Rezultatem przeprowadzonej kwerendy jest baza danych zawierająca 4, 5 tyś jednostek (rysunków polskich) i 11 tyś slajdów; galerię malarstwa Muzeum Książąt Lubomirskich; zbiór medali Lwowskiego Muzeum Historycznego, z których prawie połowa (66 na 150) pochodzi z kolekcji Muzeum Książąt Lubomirskich, wśród nich na przykład dwa zestawy Orderu Św. Stanisława oraz bogaty zbiór porcelany należącej niegdyś do Muzeum Książąt Lubomirskich – temu referatowi towarzyszył pokaz slajdów, z niezwykle ciekawymi egzemplarzami porcelany.
Otwarte w 2016 r. Muzeum „Pana Tadeusza”, będące miejscem upowszechniania wiedzy o historii i zbiorach Ossolineum, przedstawił dr Marcin Hamkało, zastępca dyrektora ZNiO. Muzeum stara się godzić sztukę klasyczną z popkulturą; mogąc eksponować rękopis „Pana Tadeusza” tylko przez 120 godzin w roku (?), organizuje różne wystawy (obecnie spuścizny Jana Nowaka-Jeziorańskiego i Władysława Bartoszewskiego) i prowadzi działalność edukacyjną. Zbiory muzealne od początku stanowiły część bogatej kolekcji ossolińskiej, referenci opowiadali więc o eksponowaniu obrazów na wystawie we Lwowie w 1847 r., o jubileuszowej wystawie numizmatycznej w 1928 r. (z okazji 100-lecia funkcjonowania Ossolineum we lwowskiej siedzibie – referenci podjęli próbę rekonstrukcji wystawy na podstawie jej zdjęć i katalogów).
Trzecim obok biblioteki i muzeum, członem ZNiO było i jest wydawnictwo, którego dzieje i osiągnięcia też przedstawiano. Od 1953 r. działało, co prawda, jako Przedsiębiorstwo Państwowe w ramach Polskiej Akademii Nauk (w struktury ZNiO wróciło w 2013 r.), zdołało jednak utrzymać swój humanistyczny profil, wzorowy poziom i serię Biblioteka Narodowa (od 1933 r.).
Tematykę wydawniczą uzupełniały: przegląd podręczników wydawanych w ramach CK Wydawnictwa Książek Szkolnych w latach 1878-1918 (analiza kształtu typograficznego) oraz przegląd wydawnictw źródłowych XIX i początków XX w. do dziejów książki prawniczej (jako samoistnych publikacji i w ramach wydawnictw zbiorowych)
Omawianie czasopism prowadziło w różne regiony Polski – wymiana czasopism stanowiła świetną okazję do wymiany wiedzy, informacji i do nawiązywania owocnych kontaktów. Poznaliśmy: kontakty „Biblioteki Warszawskiej” z Ossolineum, kolekcję „Gazety Olsztyńskiej” (1886-1939) we Lwowie, rolę XIX-wiecznych polskich czasopism naukowych w popularyzacji nauki i kultury (roczniki: Ossolineum, Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk).

W kilku sesjach pojawiały się tematy nie dotyczące bezpośrednio Ossolineum, ale związane z różnymi aspektami ochornhy i promowania dziedzictwa narodowego. Poznać mogliśmy losy „Panoramy Racławickiej” Jana Styki i Wojciecha Kossaka, organizowanie i działalność muzeów oświatowych w przestrzeni bibliotecznej, wydawane w latach 1938-1939 lwowskie czasopismo poświęcone archeologii i historii sztuki „Dawna Sztuka”. Oddzielne wystąpienia poświęcono kilku osobom: Ludwikowi Bernackiemu i jego współpracy z Sejmem Województwa Ślaskiego, także przy wznoszeniu Biblioteki; Andrzejowi Wojtkowskiemu, dyrektorowi Biblioteki Raczyńskich w latach 1928-1939; Antoniemu Knotowi, który po II wojnie światowej przyjechał ze Lwowa przez Kraków do Wrocławia, gdzie odtwarzał „wspaniały warsztat pracy naukowej, jakim jest Ossolineum”; Tytusowi Działyńskiemu, którego pasja bibliofilska i postawa najbliższych doprowadziła do powstania w Kórniku oświeceniowego zakładu, zawierającego także efekty „romantycznego kolekcjonerstwa pamiątek; Ignacemu Mosiowi (1917-2001), który nie mając wykształcenia, ale wybitny talent kupiecki, zgromadził wspaniałą kolekcję, która podarowana Państwu stała się podstawą utworzenia w 1977 r. Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu; antykwariuszowi Szymonowi Szwarcowi (1884-1959), który działając jako „agent muzealny” sprowadzał z całego świata dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego, czym wzbogacał zbiory państwowe lub – w ostateczności – prywatne kolekcje; księgarzowi Narcyzowi Gierynowi, który przekazał bibliotekom bydgoskim cenne publikacje; utrwalonym w inwentarzu donatorom Biblioteki Rady Miasta Gdańska, do których należał także Heweliusz.


Fragment wystawy jubileuszowej w gmachu Ossolineum

W drugiej sesji Mecenasi i kolekcjonerzy zamieszczono wystąpienia przedstawicielek archiwów. Urszula Kacperczyk (Archiwum Główne Akt Dawnych) zaprezentowała fragmenty biblioteki Stanisława Augusta Poniatowskiego przechowywane w tymże archiwum. Hanna Krajewska (PAN Archiwum w Warszawie) omówiła zasługi Stanisława Staszica w Warszawie, jako przykład mecenatu kulturalnego, naukowego i społecznego. Anna Laszuk (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) przedstawiła pokrótce towarzystwa naukowe, których materiały, często w bardzo małych ilościach, przechowywane są w zasobie archiwów państwowych
Ostatnia sesja poświęcona była lwowskim instytucjom kultury: Bibliotece Naukowej Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich, utworzonej w 1874 r. z inicjatywy Włodzimierza Dzieduszyckiego (ze zbiorów bibliotecznych Dzieduszyckich) i Lidze Pomocy Przemysłowej (powstałej na początku XX w.), która najaktywniejszą działalność rozwinęła do I wojny światowej, popierała i promowała rozwój przemysłu, rzemiosła galicyjskiego (wrogo nastawiona była do produktów pruskich), jedną z najciekawszych aktywności była wystawa objazdowa, na której pokazywano najnowsze „osiągnięcia przemysłu”, wygłaszano odczyty, powadziła się też kursy np. krawiectwa dla kobiet.
Krótkiego podsumowania konferencji dokonał dr Adolf Juzwenko. Był on obecny przez cały czas obrad, podobnie jak jego zastępca dr Mariusz Dworsatschek, chętnie udzielając informacji i wyjaśnień, uzupełniając wywody prelegentów lub dyskutując o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości ZNiO. W najbliższej przyszłości ma ukazać się publikacja, gromadząca materiały z konferencji jubileuszowej. Planów Ossolińczycy mają jeszcze wiele, należy więc życzyć, aby mogli je realizować we współpracy z innymi instytucjami nauki, kultury, i nie tylko.

Anna Laszuk (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych)
Urszula Kacperczyk (Archiwum Główne Akt Dawnych)