Dnia 10 grudnia 2025 r. Archiwum Narodowe w Pradze zaprasza do swojej sali konferencyjnej o godzinie 15:30, mieszczącej się w głównym budynku przy ul. Archivní 4, na promocję książki pt. „Sudetendeutsche Archive und Archivare 1918–1938 – Zwischen Volkstumskampf und Wissenschaft” (Archiwa i archiwiści Niemców sudeckich 1918–1938 – między walką narodowościową a nauką).
Prezentowana publikacja jest pierwszym monograficznym ujęciem funkcjonowania archiwów (państwowych i prywatnych) związanych z mniejszością niemiecką, zwaną Niemcami sudeckimi, istniejącą w międzywojennej Czechosłowacji od momentu jej powstania w 1918 r. do zajęcia przez III Rzeszę i utworzenia Protektoratu Czech i Moraw w 1938 r. Temat ten był w nauce dotychczas albo całkowicie pomijany, lub jedynie wzmiankowany, a generalnie marginalizowany. Wiąże się jednak bezpośrednio z konfliktem narodowościowym, jaki przez cały ten okres wstrząsał państwem Czechosłowackim. Zamieszkujący głównie obszary pograniczne nowoutworzonej Republiki Czechosłowackiej Niemcy nie chcieli pogodzić się z osłabieniem swojej pozycji w porównaniu z okresem sprzed 1918 roku, czyli istnienia monarchii austro-węgierskiej, w której dominowali. Sytuacja ta zmusiła ich do redefinicji strategii postępowania wobec narodu czeskiego (czechosłowackiego), stanowiącego większość. Problemy te znalazły bardzo szybko – w większym lub mniejszym stopniu – odzwierciedlenie także w strategiach niemieckich instytucji pamięci, w tym przede wszystkim archiwów. Podstawowym założeniem metodologicznym omawianej książki jest przesłanka, że archiwa nie są bynajmniej elementem trwałym i niezmiennym. Są raczej czymś płynnym, a ich funkcje podlegają różnym zmianom. Podtytuł książki (między walką narodowościową a nauką) został dobrany właśnie po to, by podkreślić ten punkt, ilustrując jednocześnie, jak ambiwalentne (dwuznaczne) były systemy archiwalne Niemców sudeckich.
Książka składa się z siedmiu rozdziałów, w których przedstawiono tło instytucjonalne i pozainstytucjonalne działalności tytułowych archiwów, ich przynależność instytucjonalną (państwową, społeczną i prywatną), zbiory archiwalne znajdujące się poza systemem archiwów oficjalnych. Dużą część pracy poświęcono kształceniu archiwistów niemieckich (uniwersyteckiemu, ale i na kursach oraz w formie wykładów i szkoleń), zwłaszcza zaś roli ośrodka praskiego w tym względzie, łącznie z próbą utworzenia w stolicy Czechosłowacji Niemieckiej Szkoły Archiwalnej. Opisany został konflikt czesko-niemiecki dotyczący archiwów i materiałów archiwalnych, jak również ukazano same archiwa jako instrument tożsamości Niemców sudeckich i archiwa traktowane przez nich jako miejsca kultury pamięci. Poza innymi sprawami zwrócono też uwagę na tzw. wrażliwe materiały archiwalne, jakimi były akta metrykalne, zwłaszcza zaś księgi kościelne, a to głównie w kontekście badań nad pochodzeniem „aryjskim”. Książkę, liczącą 336 stron, uzupełniają: wykaz skrótów, spis tabel i ilustracji, wykaz wykorzystanych źródeł i literatury, jak również indeks alfabetycznym osób.
Treść książki jest również ważna dla poznania procesów mających wpływ na kształtowanie się zasobów i dzieje innych archiwów w Europie Środkowej w okresie międzywojennym XX wieku. Z racji zaś zakresu terytorialnego jakim się zajmuje, powinna być przydatna także dla polskich archiwów posiadających zasób wytworzony w Sudetach, a w związku z tym winna trafić do ich bibliotek podręcznych.
Badania, których rezultatem stała się omawiana książka, prowadzono ze wsparciem 2000 EUR, udzielonym przez Czesko-Niemiecki Fundusz Przyszłości (Česko-německý fond budoucnosti / Deutsch-Tschechischer Zukunftsfonds), w ramach projektu nr 5/25/16204.
Autorem publikacji jest Doc. Mgr. Tomáš Velička, Ph.D., kierownik Instytutu Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii na Uniwersytecie im. Jana Evangelisty Purkyněgo w Ustí nad Łabą, gdzie habilitował się w 2023 r. W swoich badaniach koncentruje się m.in. nad późnośredniowieczną kancelarią i dyplomatyką oraz historią archiwów i archiwistyki w XX wieku.
Więcej:
Národní archiv: Pozvánka na křest knihy Sudetendeutsche Archive und Archivare 1918–1938 – Zwischen Volkstumskampf und Wissenschaft.
Lit Verlag: Sudetendeutsche Archive und Archivare 1918–1938
Vikendo.cz: Křest knihy Sudetendeutsche Archive und Archivare 1918-1938
oprac. Ivo Łaborewicz
AP Wrocław O.Jelenia Góra