Jedną z wizytówek czeskiej kinematografii są filmy fabularne dla dzieci, wyświetlane niegdyś często także w polskich kinach, niemal masowo prezentowane w naszej telewizji. Któż w dzieciństwie nie śledził przygód królewny Arabelii (serial z lat 1980–1981), czy wcześniej dziwnych przypadków Pana Tau z jego cudownym melonikiem (seria filmów z lat 1969–1978), niektórzy pamiętają jeszcze młodą czarownicę Saxanę z filmu „Dziewczyna na miotle” (1971), a ekranizacji różnych bajek były dziesiątki. Filmy te nie tylko są pieczołowicie przechowywane w Narodowym Archiwum Filmowym (Národní filmový archiv) w Pradze, czyli czeskiej Filmotece Narodowej, ale podaje się je tam również rekonstrukcjom cyfrowym i prowadzi różnorodne badania. Efektem tych ostatnich stała się ostatnio monografii naukowej.
Książka pt. Jednou nebudeme malí. Český hraný film pro děti 1945–1993 (Nigdy więcej nie będziemy mali. Czeski film fabularny dla dzieci 1945–1993) jest kolejnym dziełem znanego czeskiego badacza Lukáša Skupa, historyka filmu, pedagoga i dziennika, który uzyskał tytuł doktora na Wydziale Filmoznawstwa i Kultury Audiowizualnej Uniwersytetu Masaryka w Brnie i jest autorem licznych artykułów oraz redaktorem książek poświęconych kinematografii, wśród nich n.in. „Ostře sledované vlaky”, „Tajemství hradu v Karpatech” i „Cesta do pravěku”, poświęconych popularnym czeskim filmom, a w 2016 r. opublikował autorską monografię pt. „Vadí – nevadí. Česká filmová cenzura v 60. letech” (Przeszkadza – nie przeszkadza. Czeska cenzura filmowa w latach 60.). Książka o filmach dla dzieci jest jego najnowszym opracowaniem.
Jest to pierwsza monografia poświęcona czeskim filmom fabularnym dla dzieci. Istnieje na ten temat co prawda już szereg prac magisterskich, artykułów, a nawet kilka książek, lecz koncentrują się ona głównie na estetyce lub analizie narracji. Tymczasem najnowsza książka po raz pierwszy temat ten ujmuje kompleksowo i w szerokim kontekście kulturowym. Autor ukazuje rozwój tytułowych filmów od nacjonalizacji czeskiej kinematografii w 1945 r. do końca monopolu państwowego w 1993 r. Konstatuje, że filmy dziecięce były jednym z najważniejszych gatunków powojennego kina czeskiego, któremu udawało się utrzymać wysoką jakość nawet w okresach kryzysu produkcji filmowej i nacisków ideologicznych. Skupa rozumie film dziecięcy jako kategorię produkcyjną, której powstanie, kształtowanie i stabilizacja były determinowane przez mechanizmy polityczne, ekonomiczne i organizacyjne.
Główny nacisk położony jest na Studia Filmowe Barrandov w Pradze i Gottwaldov w Zlinie, w których powstało najwięcej opisywanych filmów. W trzech obszernych rozdziałach tematycznych z kilkoma podrozdziałami, stopniowo omawia historię produkcji i dystrybucji gatunku, wybranych twórców oraz kilka istotnych podgatunków (film pionierski, baśń, film familijny). Autor oparł swój wywód na szerokich badaniach archiwalnych, ówczesnej prasie, jak również na licznych wywiadach z twórcami i innymi świadkami tej twórczości kinematograficznej. Opisał zmiany w gatunku i jego miejsce w szerszej historii kina czechosłowackiego. Podejście autora jest interdyscyplinarne – wykorzystujące narzędzia badawcze tzw. nowej historii filmu, uwzględniając szerokie konteksty społeczno-polityczne i przemysłowe, a także socjologię, nie obciążając niepotrzebnie jasno ukierunkowanego i czytelnego tekstu nadmierną teorią.
Oprócz standardowych dla monografii naukowych indeksów i wykazu wykorzystanych źródeł, w książce znalazł się bogaty i zróżnicowany materiał ilustracyjny z fotosami, zdjęciami z planów filmowych, plakatami. „Książka oferuje czytelnikom często zaskakujące spojrzenie na filmy dla dzieci, które dziś nostalgicznie traktujemy jako rodzinne skarby czeskiej kinematografii. Chociaż publicznie nieustannie podkreślano ich wielkie znaczenie ze względu na funkcję wychowawczą, rzeczywistość była często zupełnie inna” – powiedział Skupa.
Lukáš Skupa, Jednou nebudeme malí. Český hraný film pro děti 1945–1993, Praha 2025, Národní filmový archiv, ss. 511, cena ok. 490 Kč.
Więcej:
Národní filmový archiv: Jednou nebudeme malí. Národní filmový archiv vydává první monografii o českém hraném filmu pro děti
Jednou nebudeme malí. Český hraný film pro děti 1945–1993
Radio Prague International: Český hraný film pro děti v letech 1945 až 1993 přibližuje kniha Lukáše Skupy