22 marca 2018 r. odbyła się w Archiwum Głównym Akt Dawnych uroczysta prezentacja aktu Unii Lubelskiej z 1569 r., przechowywanego w Zbiorze dokumentów pergaminowych (sygn. 5627). Jego znaczenie trudno przecenić – poświadcza bardzo ważne wydarzenie, które na kilka wieków zmieniło mapę polityczną Europy Środkowo-Wschodniej. Uznanie społeczności międzynarodowej poświadcza wpisanie go na Listę Światową Programu UNESCO „Pamięć Świata”. W prezentacji wzięli udział m.in. prof. dr hab. Piotr Gliński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, prof. Sławomir Ratajski, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO, dr Wojciech Woźniak, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, dyrektorzy polskich archiwów państwowych oraz zwierzchnicy archiwów państwowych i przedstawiciele archiwów historycznych z krajów, które razem z Polską zgłosiły do projektu „Pamięć Świata” akt Unii Lubelskiej, jako ważny znak wspólnego dziedzictwa: Tetiana Baranowa, Olga Bażan i Diana Pelc z Ukrainy, Wiktor Kurasz, Dymitr Jacewicz i Denis Lisejczykow z Białorusi, Mara Sprudza i Valda Petersone z Łotwy oraz Ramojus Kraujelis i Virginija Cijunskiene z Litwy.
Prof. Andrzej Zakrzewski przedstawił znaczenie tego wyjątkowego wydarzenia, jakim było zawarcie w dniu 1 lipca 1569 r. unii, w wyniku której powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Nawiązał do tego także dr Hubert Wajs, dyrektor Archiwum Głównego Akt Dawnych, omawiając dokument. Przypomniał, że połączone kraje miały odtąd jednego władcę wspólnie wybieranego przez oba narody i tylko raz koronowanego w Krakowie; wspólny sejm – walny – obradujący w Warszawie, gdzie posłowie litewscy w liczbie 48 zasiadali obok 114 posłów koronnych, i senat (113 senatorów polskich i 27 litewskich – taką różnicę powodowała liczba kasztelanów w Koronie – 73 przy 10 na Litwie i wojewodów – 22 polskich przy 10 litewskich), wspólną obronę, politykę zagraniczną i monetę (lecz z odrębnymi stemplami – na Litwie herb Pogoń, w Koronie – Orzeł). Zabezpieczono odrębność Litwy przez zachowanie tytułów, dostojeństw i urzędów centralnych przy zagwarantowaniu równości Wielkiego Księstwa wobec Korony.
W 1569 roku podpisane zostały dwa egzemplarze – w AGAD przechowywany jest dokument strony litewskiej przekazany stronie koronnej. Podwieszone pod nim pieczęcie należą do senatorów i posłów z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dokument sporządzony został na pergaminie o wymiarach 72 x 45 cm + 10 cm, spisany w języku polski, pod którym strona litewska podwiesiła 77 pieczęci na 47 sznurach. Pieczęcie zorganizowano w trzech grupach:
I grupa (środkowa, wosk czerwony) – 17 pieczęci, każda na własnym podwójnym sznurze (dygnitarze)
II grupa (po lewej stronie, wosk czerwony) – również 17 pieczęci, po dwie pieczęcie obok siebie na jednym sznurku: 8 x 2 + 1
III grupa (po prawej stronie, wosk zielony) – 43 pieczęcie, po dwie pieczęcie obok siebie na jednym sznurku x 17, trzy ostatnie sznurki po 3 pieczęcie
Z wydanych w XIX wieku diariuszy sejmowych wiadomo, że już we czwartek 29 czerwca 1569 r. została ostatecznie uzgodniona treść aktu. Przygotowanie jednak takiego dokumentu, a dokładniej dwu dokumentów – dla strony koronnej i dla strony Wielkiego Księstwa Litewskiego – wymagało nie tylko czasu, ale i wiedzy technicznej (jak podwiesić pieczęcie) i organizacji – opieczętowanie przez dużą grupę osób, co musiało trwać. Jeden egzemplarz pieczętowało 140 senatorów i posłów, drugi – Litewski – 77, czyli łącznie 227 pieczęci! A już 4 lipca 1569 r. król Zygmunt August wydał dokumenty potwierdzające unię. Warto tu jeszcze zaznaczyć, że król nie opieczętował dokumentów unijnych, to była decyzja samej szlachty.
Dokument opieczętowany przez stronę litewską, przeznaczony dla stanów koronnych, znalazł się w archiwum dokumentowym Królestwa Polskiego, zwanym – od miejsca przechowywania na zamku królewskim w Krakowie na Wawelu – Archiwum Koronnym Krakowskim (należał do działu Lithuaniae tego Archiwum). Trafiały tu między innymi dokumenty ogólnopaństwowe: przywileje powszechne, pakty, unie, potwierdzenia praw (m.in. Konfederacja Generalna Warszawska z 1573 r., sygn. 4467, wpisana w 2003 r. na listę światową „Pamięć Świata”), a także dokumenty odnoszące się do poszczególnych województw, krajów i ziem złączonych z Rzeczpospolitą. W 1765 r. Archiwum Koronne Krakowskie zostało przeniesione do Warszawy. Po trzecim rozbiorze (1795 r.) razem z innymi materiałami archiwalnymi, pozostałymi po najwyższych władzach Rzeczypospolitej, także i ten dokument został wywieziony do Petersburga. Przechowywany był tam najpierw w archiwum Senatu Rządzącego, a później w dziale rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej. Do Polski wrócił po pierwszej wojnie światowej, na mocy pokoju zawartego przez odrodzone państwo polskie z Rosją w Rydze w 1921 r. Wtedy znalazł się w Archiwum Głównym Akt Dawnych i został włączony do Zbioru dokumentów pergaminowych. W czasie II wojny światowej w czerwcu 1944 r. został wywieziony (ewakuowany) do Częstochowy na Jasną Górę.
Uważany dziś za zaginiony dokument stanów koronnych dla stanów litewskich, opatrzony 140 pieczęciami, po zawarciu unii trafił do archiwum dokumentowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, zaś w okresie wojny polsko-moskiewskiej w połowie XVII w. znalazł się w rękach jednego z najważniejszych litewskich rodów magnackich, Radziwiłłów. Albrycht Stanisław Radziwiłł był na początku tego okresu kanclerzem litewskim i nie dopuścił, aby dokumenty z archiwum wielkich książąt litewskich znalazły się w archiwach carskich. Dokument ten dzielił następnie losy archiwaliów radziwiłłowskich i w 1920 r. został przewieziony do Warszawy. Zaginął w 1944 r. Zarówno dokument strony litewskiej, jak i koronny zostały opublikowane i dokładnie opisane, wraz ze szczegółowym opisem pieczęci przez profesorów Stanisława Kutrzebę i Władysława Semkowicza w pomnikowym dziele: Akta unji Polski z Litwą, 1385–1791, wydanym w Krakowie 1932. I dzięki temu wiemy dziś wiele o tych dokumentach.
 |
|
| Prof. S. Ratajski, dr W. Woźniak i prof. P. Gliński | Prof. S. Ratajski, dr H. Wajs i goście z Białorusi, Litwy, Łotwy i Ukrainy |
Przy okazji przypominamy, że na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata” wpisano 17 polskich obiektów:
• De revolutionibus autograf dzieła Mikołaja Kopernika, w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie [w 1999 r.]
• Autografy Fryderyka Chopina, przechowywane w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina (obecnie w Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina) w Warszawie [w 1999 r.]
• Archiwum Ringelbluma (podziemne archiwum getta warszawskiego), w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie [w 1999 r.]
• Akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku, w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie [w 2003 r.]
• Tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980, w zbiorach Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku wraz z kolekcją dokumentacji pod nazwą Narodziny Solidarności, przechowywaną w Ośrodku KARTA w Warszawie [w 2003 r.]
• Kodeks supraski (wpis wspólny ze Słowenią i Rosją), polski fragment przechowywany w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie [w 2007 r.]
• Archiwum Komisji Edukacji Narodowej, zachowane części zespołu archiwalnego przechowywane w Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie, Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundacji Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie- Biblioteka xx. Czartoryskich w Krakowie [w 2007 r.]
• Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu w posiadaniu Stowarzyszenia Instytut Literacki „Kultura” z siedzibą w Maisons-Laffitte [w 2009 r.]
• Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski (wpis wspólny Białorusi, Finlandii, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy), część polska zespołu archiwalnego przechowywana w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie [w 2009 r.]
• Archiwum Biura Odbudowy Stolicy z zasobu Archiwum Państwowego w Warszawie [w 2011 r.]
• Traktaty pokojowe zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Rzeczpospolitą i Imperium Osmańskim z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie [w 2013 r.]
• Zbiory z XIX w. Towarzystwa Historyczno-Literackiego / Biblioteki Polskiej w Paryżu / Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu w posiadaniu Stowarzyszenia Biblioteki Polskiej w Paryżu [w 2013 r.]
• Księga Henrykowska z zasobu Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu [w 2015 r.]
• Akta Braci Czeskich, główna część zbioru znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu, pozostałe przechowywane są w Bibliotece Kórnickiej i Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu [w 2015 r.]
• Akt Unii Lubelskiej (wpis wspólny Białorusi, Litwy, Łotwy, Polski i Ukrainy) – z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie [w 2017 r.]
• Akta wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku z zasobu Centralnego Archiwum Wojskowego [w 2017 r.]
• Raport Jürgena Stroopa dotyczący Holokaustu z zasobu Instytutu Pamięci Narodowej [w 2017 r.]
Hubert Wajs (AGAD)
Fot. Karol Zgliński (AGAD)