Rozpoczęcie konferencji: dr Wojciech Woźniak, prof. Irena Mamczak-Gadkowska, prof. Józef Dobosz, Henryk Krystek
W dniach 18-19 października 2018 roku odbyła się w Poznaniu konferencja zorganizowana dla uczczenia jubileuszu archiwów państwowych przez Zakład Archiwistyki Instytutu Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Archiwum Państwowe w Poznaniu i Stowarzyszenie Archiwistów Polskich Sekcja Edukacji Archiwalnej pod patronatem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Program konferencji był bardzo bogaty – w ciągu dwóch dni wygłoszono 25 referatów, których tematyka dotyczyła różnych aspektów organizacji i działania archiwów państwowych w ciągu 100 lat, jakie upłynęły od 1918 roku, kiedy Rada Regencyjna Królestwa Polskiego wydała reskrypt z dn. 31 lipca 1918 r. o archiwach państwowych i opiece nad archiwaliami.
Dalsze Perspektywy rozwoju polskich archiwów państwowych – informacyjną, technologiczną, infrastrukturalną i organizacyjną przedstawił Wojciech Woźniak, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, który zabrał głos jako pierwszy. Kilka wystąpień przypomniało podstawy prawne i organizacyjne archiwów, zmieniające się kilkakrotnie w ciągu stulecia. Marek Konstankiewicz (Przemiany podstaw prawnych działania polskiej administracji archiwalnej w latach 1918-2018) omówił zakresy przedmiotowe i podmiotowe dekretów z lat 1919 i 1951 oraz ustawy z 1983 r., która miała już ponad 40 nowelizacji i zgodnie z jej zapisami można mówić o istnieniu w Polsce kilkunastu służb archiwalnych. Irena Mamczak-Gadkowska (Koncepcje budowy polskiej sieci archiwalnej w okresie międzywojennym) wspomniała początki organizacji archiwów polskich w 1916 r. i kolejne plany – zrealizowane i niezrealizowane. Wanda Roman (Razem czy osobno? U źródeł koncepcji zarządzania archiwami w Polsce) przypomniała początki funkcjonowania archiwów wojskowych i zmiany koncepcji ich właściwości gromadzenia określonych materiałów archiwalnych. Beata Wacławik (Kształtowanie się sieci archiwalnej na Pomorzu Wschodnim po 1945 roku) omówiła zmiany administracyjne zachodzące na terenach d. Prus Wschodnich i sąsiadujących z nimi oraz placówki archiwalne tworzone i likwidowane ma obszarze województw: bydgoskiego, gdańskiego i olsztyńskiego. Rafał Galuba (Państwowa sieć archiwalna po II wojnie światowej) próbował natomiast pokazać, że w ciągu kilkudziesięciu powojennych lat nie powstała efektywna sieć archiwów państwowych i w ich działaniu brakuje stabilnych podstaw.
Kilka wystąpień dotyczyło trudnych losów zasobów archiwalnych w czasie II wojny światowej i ich skutków dla obecnego kształtu polskiego dziedzictwa archiwalnego. Marek Stażewski („Archivalische Auseinandersetzung” – próba rozbioru zasobu archiwów polskich w czasie II wojny światowej) omówił zorganizowane działania okupanta, realizowane pod hasłem zgodności z określonymi zasadami archiwistyki, ale z częstymi odstępstwami na rzecz korzyści politycznych. Wycinek działań polskich archiwistów, próbujących ratować archiwalia od zniszczenia, przedstawił Jarosław Matysiak (Udział Kazimierza Kaczmarczyka w ewakuacji i zabezpieczeniu archiwaliów warszawskich w klasztorze jasnogórskim w latach 1944-1945). Uwagę skupił na działaniach Kazimierza Kaczmarczyka – zasłużonego archiwisty z Poznania, który wspominany był niejednokrotnie w trakcie konferencji. Ewa Rosowska (Dzieje zasobu dokumentacyjnego władz i urzędów z terenów województw wschodnich II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej i jego stan zachowania) skupiła swoje rozważania na jednym aspekcie – wykorzystywaniu polskiej dokumentacji przez władze radzieckie do celów represyjnych oraz na niszczeniu dokumentów do tego nieprzydatnych. O losach materiałów z Kresów Wschodnich mówiła też Alicja Kulecka (Archiwa ziem Rzeczypospolitej utraconych w wyniku uzgodnień mocarstw koalicji antyhitlerowskiej w polskiej literaturze archiwalnej i historycznej (1945-1989). Zauważyła przy tym, że przez długi czas były one zapomniane – i w działaniach państwowych, i w badaniach naukowych.
Dyskusja w pierwszym dniu obrad
Zadania i działalność archiwów – w różnych aspektach – przedstawiło kilkoro referentów. Waldemar Chorążyczewski (Funkcja naukowa archiwum a działalność naukowa archiwów i archiwistów w Polsce w latach 1915-1939) szukał odpowiedzi na pytanie o zdolność archiwów do odpowiadania na potrzeby badań naukowych, przedstawiając różne role archiwistów – od kustoszy źródeł, przez badaczy dziejów (na ogół w czasie wolnym) do asystentów pracowników nauki, stwarzających im dogodne warunki do badań. Hubert Mazur przedstawił (Uwarunkowania i rozwój prac publicznych archiwów w Polsce w XX wieku – przygotowany z Agnieszką Rosą), podzielone na pięć okresów, działania archiwów na styku ze społeczeństwem – od pierwszych wystaw w okresie zaborów, przez udział w badaniach regionalnych, w organizacji obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, po Tygodnie Archiwów, Dni Otwarte i Strategię Archiwów Państwowych na lata 2010-2020. Ewa Perłakowska (Warto, czy nie warto? Historia zmagań polskich archiwistów z selekcją twórców dokumentacji w sferze normatywnej) przypomniała urzędowe kontakty archiwów z twórcami oraz zmienność i niekonsekwencję w formułowaniu kryteriów ich selekcji. Podkreślała też, że wartościowanie dokumentacji a priori, bez ekspertyzy, nie jest pozytywnym czynnikiem kształtowania narodowego zasobu archiwalnego. Anna Laszuk (Publikacje archiwów państwowych jako źródła informacji) spojrzała na archiwa państwowe przez pryzmat ich własnych publikacji z lat 1923-2018 – pochodnych źródeł informacji, analizując na podstawie kilkunastu przykładów ich tematykę, szczegółowość danych i kontekst powstawania. Hanna Krajewska (Zadania archiwów z powierzonym zasobem na przykładzie archiwum PAN) przybliżyła działalność archiwum nie wchodzącego do sieci archiwów państwowych podległych NDAP. Przedstawiła zasób archiwum, szukanie właściwego modus vivendi w ramach Polskiej Akademii Nauk, zadania wobec działających placówek PAN oraz aktywność na polu wydawniczym edukacyjnym i naukowym. Monika Sak oraz Sebastian Wytrzyszczak (Współpraca archiwów uniwersyteckich z archiwami państwowymi na przykładzie Archiwum UAM) w pierwszej części swojego wystąpienia przedstawili historię Archiwum Uniwersytety Adama Mickiewicza, a następnie jego współpracę z Archiwum Państwowym w Poznaniu, koncentrującą się m. in. wokół problemów nadzoru merytorycznego, pomocy w sytuacjach kryzysowych oraz popularyzacji. W drugiej części wystąpienia, referencji omówili ankietę na temat współpracy z archiwami państwowymi przeprowadzoną przez nich w archiwach innych publicznych szkół wyższych. Magdalena Niedźwiedzka (Archiwa dokumentacji specjalnej w Polsce – wybrane aspekty) przypomniała zaś historię archiwów powołanych do gromadzenia i przechowywania dokumentacji filmowej, audiowizualnej oraz fotograficznej poczynając od lat 50. XX w. aż do utworzenia Narodowego Archiwum Cyfrowego.
O archiwach polskich w kontekście międzynarodowym mówiły dwie osoby. Władysław Stępniak (Archiwa polskie w kontekście międzynarodowym) wspomniał ogólnie aktywność polskich archiwów w Międzynarodowej Radzie Archiwów, UNESCO i w Radzie Europy, skupiając się na jednak na kwestiach związanych z regulacjami własności polskich dóbr kultury po I i po II wojnie światowej, w tym rewindykacji archiwaliów, częściowo zakończonej pozytywnym efektem. Magdalena Heruday-Kiełczewska (Udział polskich archiwistów w konferencjach CITRA) przedstawiła dzieje konferencji międzynarodowych (w 1961 r. CITRA odbyła się w Polsce), skupiając się na ich tematyce oraz materiałach przygotowywanych pod tym kątem przez polskie archiwa (straty archiwaliów, odtwarzanie zasób narodowych, masowość akt).
Sala obrad
Zagadnienia monograficzne były przedmiotem kilku wystąpień. Robert Degen i Krzysztof Syta (Archiwum Państwowe w Bydgoszczy w okresie międzywojennym – geneza, organizacja, działalność), analizując zawartość zespołu archiwalnego archiwum w Bydgoszczy, przedstawili jego początki w latach 20. XX wieku oraz wyjątkowy status organizacyjny – jedynego w okresie międzywojennym oddziału zamiejscowego pełniącego wszystkie funkcje archiwum. Pod innym kątem przejrzała zawartość zespołu archiwum w Krakowie Iwona Fischer (Od reskryptu do dekretu. Z dziejów archiwów krakowskich). Prezentując liczne dokumenty wytwarzane w tym archiwum w XIX i na początku XX wieku udowodniła, jak bardzo podobne były ówczesne zadania i działania, dokumenty i problemy do obecnie nam znanych.
Sprawozdawczość w 1820 roku
Bartosz Drzewiecki (Środowisko polskich archiwistów w połowie XX wieku w świetle korespondencji Włodzimierza Budki) przeanalizował zawartość innego zespołu z krakowskiego archiwum. Na jego podstawił przedstawił relacje osób wywodzących się z Krakowa i ich głębokie zaangażowanie w prace i zagadnienia archiwalne, pojawiające się jako tematyka prywatnej korespondencji (w tym wydawania „Archeionu” i przygotowywania projektu ustawy archiwalnej). O archiwistach i ich dorobku mówili kolejni referenci. Hadrian Ciechanowski przedstawił omówił Wkład pracowników Archiwum Państwowego w Toruniu w rozwój polskiej archiwistyki w latach 1951-2017. Wspomniał, że archiwum toruńskie działało już w średniowieczu, jednak w wystąpieniu omówił archiwistów z okresu funkcjonowania w sieci archiwów państwowych – pełnionymi przez nich funkcjami i dorobkiem naukowym w podziale na archiwozofię, teorię archiwalną, edukację, metodykę i badania regionalne na bazie źródeł archiwalnych. Zuzanna Jaśkowska-Józefiak i Piotr Józefiak przedstawili natomiast Wkład archiwistów poznańskich do rozwoju archiwistyki polskiej. Szczegółowo omówili losy zawodowe Józefa Paczkowskiego, Kazimierza Kaczmarczyka, Franciszka Paprockiego, Ireny Radtke i Stanisława Nawrockiego – miejsca pracy, pełnione funkcje i przygotowane publikacje.
Miejsca aktywności poznańskich archiwistów
Warto zwrócić uwagę na głosy padające w dyskusji, w tym na zgłaszane postulaty. Były to: powrót do analizy tematów badawczych jako jednego z kryteriów wartościowania, systematyczne wydawanie w postaci książkowej przewodników po zasobach archiwów, zawierających informację bardziej syntetyczną i dopracowaną niż szczegółowe dane w bazach danych, oraz udostępnianie wykazów nabytków przejętych przez archiwa, np. w kolejnych latach. Zamknięcia obrad dokonała prof. Irena Mamczak-Gadkowska, która zwróciła uwagę, że różnorodne tematy poruszane podczas konferencji ukazują bogactwo historii archiwów polskich, która może i powinna być przedmiotem dalszych badań oraz konferencji. Wyraziła również uznanie i podziękowała referentom za wygłoszone wystąpienia, zachęcając do przesłania ich do publikacji w tomie pokonferencyjnym. Tradycyjnie już zostaną one utrwalone w formie, która pozwoli sięgnąć ponownie do bogatych treści, nie zawsze w całości zaprezentowanych w czasie obrad.
Wieczorem pierwszego dnia konferencji odbyło się uroczyste spotkanie towarzyskie przedstawicieli środowisk naukowych i archiwów państwowych, w trakcie którego uczczona została 100. rocznica polskich archiwów.
Anna Laszuk (NDAP), Hadrian Ciechanowski (AP w Toruniu)
Fto ze zbiorów AP w Poznaniu.