Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu przygotował i wydał publikację „Rówieśnicy Niepodległej. Sto lat historii Polski z perspektywy najstarszych Polaków”. Jest to ostatni etap realizacji projektu, prowadzonego w latach 2017-2020 w ramach Programu Wieloletniemu „Niepodległa”. Programowi nadano prosty i wymowny zarazem tytuł: „100 100-latków na 100-lecie”. Ośrodek rozpoczął od nawiązania kontaktów z osobami, które w 2018 roku miały ok. 100 lat. Ustalono, że mają to być osoby urodzone w 1923 roku lub wcześniej – najstarszy rozmówca w trakcie wywiadu miał 108 lat. Korzystając z pomocy przedstawicieli siedmiu organizacji i niezależnych badaczy, przeprowadził w latach 2017-2019 wywiady z 97 osobami. Proszono je o opowiedzenie o własnym życiu, doświadczeniach, przeżyciach. Przygotowano też kwestionariusz pytań ukierunkowujących rozmówców na interesujące badaczy tematy. Wywiady były nagrywane i wzbogaciły Archiwum Historii Mówionej, prowadzone przez wrocławski Ośrodek.
W trakcie wywiadów oglądano też i wykonywano kopie dokumentów i fotografii, które stały się następnie eksponatami prezentowanymi na wystawie „Rówieśnicy Niepodległej”, którą można było obejrzeć w latach 2018-2020 m. in. we Wrocławiu, Jeleniej Górze, Kątach Wrocławskich, Opolu, Białymstoku, Żmigrodzie, Malborku i Radzionkowie.
Zebrane dokumenty – i źródła wywołane, mające formę nagrań dźwiękowych lub audiowizualnych, i kopie dokumentacji, dostępne są we Wrocławiu. Na ich podstawie przygotowana została publikacja albumowa, pokazująca nie tyle tytułowych 100-latków, ale 100-letnie dzieje Polski widziane oczami ich uczestników. Blisko sto indywidualnych relacji przetworzono na jedną, acz bardzo różnorodną opowieść. Książka zawiera części wprowadzające – słowo wstępne i wprowadzenie. Po nich umieszczono Galerię Rówieśników Niepodległej – fotografie i krótkie notki biograficzne osób udzielających wywiadów. Następne cztery części to opowieść o losach Polski, snuta przez Polaków. Z zebranych wywiadów wybrano krótkie na ogół fragmenty dotyczące określonych zagadnień i pogrupowano je przede wszystkim chronologicznie. Warto przytoczyć tytuły tych części – wyraz przemyślanej koncepcji projektu:
I. Dwudziestolecie międzywojenne, I. 1. Czas dzieciństwa, I. 2. Czas młodości;
II. Czas wojny, II. 1. U progu katastrofy, II. 2. Początek, który był końcem, II. 3. Doświadczenie wojny;
III. Czas dorosłości, III. 1. Nowy początek, III. 2. Życie w socjalizmie, III. 3. Osobista „wielka historia”;
IV. Z perspektywy czasu, IV. 1. Z perspektywy stulecia widzę, że…, IV. 2. Wydarzenia ostatniego stulecia to…, IV. 3. Techniczne osiągnięcie stulecia to…, IV. 4. Niepodległość to dla mnie…
W końcowej części książki zamieszczono wykaz skrótów, wykaz relacji świadków (układ alfabetyczny wg nazwisk rozmówców, ich daty urodzenia, nazwiska osób przeprowadzających wywiad, data i miejsce przeprowadzenia wywiadu, sygnatura źródła) oraz wykaz instytucji i wykonawców projektu. Publikację wzbogacają reprodukcje fotografii pochodzących ze zbiorów Ośrodka lub ze zbiorów prywatnych. Pokazują bohaterów wydarzeń w latach dzieciństwa, dorosłości, a kilka ostatnich wykonanych zostało w czasie przeprowadzania wywiadów.
Promocja publikacji odbyła się online, 5 listopada, 9 i symbolicznie 11 listopada 2020 r. Nieuprawnione byłoby stwierdzenie, że w wyniku projektu „100 100-latków na 100-lecie” powstał pełny portret zbiorowy Polaków niepodległej Rzeczypospolitej, jest to jednak jeden z najbardziej kompletnych i oryginalnych portretów. Pokazuje on różnorodność losów, doświadczeń, możliwości i postaw. Mimo dużego stopnia przetworzenia źródła wyjściowego, jakim jest relacja, wybrane fragmenty zachowują styl mówienia, słownictwo czasem niezbyt oficjalne, a przede wszystkim pokazują fakty i opinie Rówieśników Niepodległej. Badacze zainteresowani dalszymi szczegółami z ich życia mogą udać się do Ośrodka we Wrocławiu i skorzystać z oryginalnych nagrań.
Więcej: „Rówieśnicy Niepodległej” – listopadowe spotkania online
Anna Laszuk
(NDAP)