POLSKA: Kraków – Jedność w wielości. Archiwistyka jako dziedzina interdyscyplinarna

9 czerwca 2022 r., w Międzynarodowym Dniu Archiwów, odbyła się konferencja „Jedność w wielości. Archiwistyka jako dziedzina interdyscyplinarna”, zorganizowana przezUniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Stowarzyszenie Archiwistów Kościelnych i Polskie Towarzystwo Teologiczne. Słowo wstępne wygłosił ks. prof. dr hab. Jacek Urban, Dziekan Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII, stwierdzając między innymi, że archiwista napotyka zadania dotyczące wielu dziedzin, musi więc posiadać różne umiejętności, musi być i inter, i trans, i multi. Rozwinięcie tego stwierdzenia znalazło wyraz w kolejnych referatach, których w sumie było siedemnaście, zgrupowanych w pięciu sesjach.
1. ARCHIWISTYKA I INNE DYSCYPLINY – WZAJEMNE RELACJE
Jako pierwszy wystąpił ks. dr hab. Mieczysław Różański (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski), przedstawiając „Prawne podstawy działania archiwów kościelnych”. Omówił podstawowe przepisy zawarte w głównych aktach prawnych, tzn. ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach oraz kodeksie prawa kanonicznego. Scharakteryzował kilka typów archiwów kościelnych (diecezjalne, tajne, historyczne, parafialne, zakonne) także od strony dokumentacji, jej typów i rodzajów, którą powinny przechowywać. Zaznaczył też, że przepisy synodów diecezjalnych zawierają bardziej szczegółowe zapisy, mówiące o zadaniach związanych z dokumentacją i archiwami. Po tym dr Monika Cołbecka (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie) próbowała odpowiedzieć na pytanie „Czy należymy do jednej rodziny? O związkach naukowych archiwistów z bibliologami i informatologami”. Przypomniała dyskusje prowadzone w Polsce od lat 30. XX, z różną intensywnością i z różnym wydźwiękiem. Wskazała zmiany, jakie zachodziły w postrzeganiu archiwów względem innych placówek oraz zmiany w ich działaniu i priorytetach, rosnącą świadomość, że obok zadania fizycznego przechowywania dokumentacji, istotną ich rolą jest udostępnianie zawartych w archiwaliach informacji. Zauważyła też widoczny w XXI wieku zwrot ku użytkownikowi i jego potrzebom. Temat, którego znaczenie uświadamiane jest ostatnio bardzo istotnie, czyli „Obowiązki dyrektora archiwum wobec zagrożenia kryzysem lub konfliktem zbrojnym – rozważania na pograniczu archiwistyki i bezpieczeństwa”, przedstawiła dr Katarzyna Góralczyk (Polski Narodowy Komitet Błękitnej Tarczy, Instytut Bezpieczeństwa Dziedzictwa FNIK, UPJPII). Odwołała się do istniejących przepisów prawa, które definiują sytuacje kryzysowe, wspominając sygnalizowaną już wcześniej potrzebę ich nowelizacji, zwłaszcza rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Podkreśliła też że przygotowanie i praktyczne ćwiczenie działań ratunkowych powinno odbywać się w czasie pokoju, z wyprzedzeniem wydarzeń nagłych. Po tym ks. mgr Paweł Andrejczuk (UPJPII) w referacie „Archiwa w służbie genealogii. Kwerendy genealogiczne w archiwach kościelnych na przykładzie archiwum archidiecezjalnego we Wrocławiu” przestawił konkretne przykłady otwarcia na potrzeby użytkowników. Przypomniał dzieje wprowadzania i zawartość ksiąg metrykalnych, obecnie podstawowych źródeł do badań genealogicznych. Stopniowo przejmowane są one z dolnośląskich parafii do archiwum archidiecezjalnego, które wypracowało sprawny system obsługi zapytań (ok. 60% ma charakter genealogiczny). Wskazał też istotną rolę pomocy wyszukiwawczych, sporządzonych w archiwum.

2. PROJEKTY INTERDYSCYPLINARNE BAZUJĄCE NA ARCHIWALIACH
Trzy referaty w tej sesji poruszały bardzo zróżnicowane zagadnienia. Dr Ernest Cezary Bodura (Universität Wien) omówił „Interdyscyplinarny projekt badawczy: „Sprawy dotyczące Żydów w postępowaniach sądowych przed Radą Nadworną (Reichshofrat) Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego” – założenia koncepcyjno-metodologiczne, ogólna charakterystyka”. Projekt ten trwa już od ponad 10 lat, a realizowany jest w trakcie opracowania akt Rady Nadwornej. Sporządzane opisy źródeł poszerzono o kilka elementów, tzn. nazwiska notariuszy i innych osób uczestniczących w rozstrzygnięciu, personalia Żydów oraz źródło prawa zastosowane w rozstrzygnięciu. Celem projektu jest zgłębienie wiedzy na temat kwestii prawnych związanych z Żydami w XV-XVII w., z naciskiem na stosowanie prawa w praktyce. Po tym dr Joanna Małocha (UPJPII), w referacie „Edycja źródłowa serii kronik franciszkańskich z XIX i XX w. jako exemplum archiwistycznego projektu o charakterze interdyscyplinarnym”, przedstawiła doświadczenia wynikające z prac przy rozpoznaniu i przygotowaniu do wydania pięciu kronik rękopiśmiennych z różnych jednostek, takich jak klasztory, domy zakonne i parafie franciszkańskie. Opowiedziała o różnorodnych problemach wynikających przy okazji opracowania naukowego źródeł, m. in. kłopoty w datowaniu elementów kronik, w tym fotografii. Szerzej temat rozpoznawania fotografii omówił Łukasz Karolewski (Narodowe Archiwum Cyfrowe), przedstawiając „Interdyscyplinarność opisu archiwalnego na przykładzie fotografii z zasobu NAC”. Komentując jego wystąpienie można stwierdzić, że trudno znaleźć dziedzinę wiedzy, która może okazać się nieprzydatna w procesie opracowania dokumentacji fotograficznej. Jej tematyka obejmować może bowiem „wszystko” – od pejzaży wiejskich i miejskich, przez piece hutnicze, maszyny rolnicze do architektury wnętrz i stroju czy umundurowania.
3. KOMPETENCJE WSPÓŁCZESNEGO ARCHIWISTY I KANCELISTY
Temat „Archiwista zakonny wobec wyzwań w jego miejscu pracy” przedstawił ks. prof. dr hab. Józef Marecki (UPJPII; SAK). Wspomniał o różnorodnym statusie archiwów zakonnych, o ich skomplikowanej nieraz historii i wielowiekowym zasobie archiwalnym. Sytuacje te powodują szereg problemów, m.in. brak kompletności i zły stan zachowania archiwaliów na różnych nośnikach informacji. Słabe przygotowanie użytkowników zmusza pracowników do udzielania im pomocy, a zdaniem prelegenta archiwista powinien także kształcić osoby wytwarzające dokumentację, aby od jej początku dbać o poprawność. Ks. Marecki wspomniał też o kształtowaniu, ale i o „profilowaniu” zasobu archiwalnego zakonów, to ostatnie podając jako negatywny przykład nieprofesjonalnych działań. Ks. dr Robert Czarnowski (Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji, Biblioteka w Seminarium Polskim w Paryżu) przedstawił „Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji jako interdyscyplinarne środowisko pracy archiwisty kościelnego”. Wspomniał istnienie i zadania misji katolickich w kilku krajach, więcej uwagi poświęcając tej we Francji, której struktury formalne sięgają 1919 r. Opowiedział o działaniach swojego poprzednika o. Mariana Budzisza w starej siedzibie oraz pokazał obecną siedzibę w dogodnej lokalizacji w Issy-les-Moulineaux. Podkreślił znaczenie pomocy i współpracy polskich instytucji, w tym instytutu Polonika, NDAP i MKiDN. Poinformował też, że Archiwum PMK przechowuje nie tylko swoje akta, ale także wiele archiwaliów polonijnych przekazanych przez środowiska i osoby prywatne. O współpracy archiwów kościelnych z osobami i instytucjami świeckimi mówił też Jan Masłyk (UPJPII) w referacie „Rola i znaczenie archiwisty w konwencie Ojców Bonifratrów”. Przedstawił dzieje i rozwój zakonu, obecnego w Rzeczypospolitej od początku XVII w. Dużo uwagi poświęcił jego głównemu charyzmatowi, tzn. szpitalnictwu i opiece nad chorymi. Tematyka medyczna jest więc bardzo częsta w gromadzonych od dawna publikacjach i sporządzanej dokumentacji. Za ważne z dzisiejszego punktu widzenia uznał obowiązkowość spisywania inwentarzy ówczesnej dokumentacji oraz pionierską rolę bonifratrów w tworzeniu dokumentacji medycznej. Obecnie widoczny jest proces odkrywania tych zbiorów, ich propagowania i zabezpieczania, w którym uczestniczą współpracownicy świeccy. Na podstawowe kłopoty w sporządzaniu i zabezpieczaniu dokumentacji Ochotniczej Straży Pożarnej zwróciła uwagę Justyna Szablewska (Uniwersytet Wrocławski). W referacie „Znaczenie funkcji sekretarza dla zachowania historycznej dokumentacji w OSP na przykładzie jednostek na Ziemi Kłodzkiej” omówiła efekty ankiety przeprowadzonej w 60 jednostkach OSP. Krótko wspomniała o różnorodności zadań pełnionych przez tę formację o charakterze społecznym. Stwierdziła, że brak przygotowania profesjonalnego, archiwistycznego, a nawet kancelaryjnego, negatywnie odbija się na kompletności i stanie wytwarzanej dokumentacji. Skonstatowała, że członkom tej organizacji dużo pomogłyby nie tylko studia archiwistyczne, ale nawet kursy kancelaryjne.
4. BIOGRAFIA ARCHIWISTY I BIOGRAF W ARCHIWUM
Referaty zaprezentowane w tej sesji przedstawiały doświadczenia głównie badawcze. Dr hab. Anna Pachowicz (Akademia Nauk Stosowanych) zaprezentowała „Działalność Józefa Jakubowskiego (1899–1984) w zasobach archiwalnych polskich i francuskich”. Krótko przedstawiła bogaty życiorys J. Jakubowskiego, jego losy zawodowe, działalność kupiecką przed wojną oraz prace w czasie wojny w PCK na terenie Francji, a od 1941 r. w Towarzystwie Opieki nad Polakami we Francji, kontynuowane także po wojnie poza granicami Polski. Następnie omówiła archiwalia wykorzystane przy badaniu tego tematu – głównie przechowywane w Archiwum Akt Nowych oraz w Archiwum Biblioteki Polskiej w Paryżu. „Doświadczenia w interdyscyplinarności archiwistyki w związku z monografią hrabiego Györgya Festetics” to temat trafnie charakteryzujący wystąpienie dr. hab. Gézy Cséby (Konsulat honorowy w Keszthely). On także przybliżył sylwetkę bohatera (1755-1819), wybitnego działacza kulturalnego, właściciela nieruchomości w różnych regionach Europy, poety i mecenasa prasy węgierskiej, który posiadał największą prywatną bibliotekę na Węgrzech. Badania dotyczące jego osoby Cséby prowadził w archiwach w Budapeszcie i Wiedniu, gdzie przechowywane jest spore archiwum rodziny Festetics, w tym korespondencja. Ks. dr Wacław Umiński (Sekcja Historyczna PTT, UPJPII) zaprezentował interdyscyplinarną działalność kapłana „Ks. Alfonsa Schletza CM droga do archiwistyki, bibliofilstwa i kolekcjonerstwa”. Omówił jego drogę życiową, wykształcenie i działalność. Wiele uwagi skupił na największym zaangażowaniu, jakim był Instytut Wydawniczy i czasopismo „Nasza Przeszłość”. W trakcie prowadzenia dzieł ks. Schletz gromadził duże zbiory biblioteczne, które oznaczał specjalnie wypracowanym exlibrisem, archiwalia i dokumentację dotyczącą nie tylko Zgromadzeń Księży Misjonarzy i Sióstr Miłosierdzia, ale też innych zakonów męskich i żeńskich. W pozostawionych przez niego zbiorach znajdują się też kolekcje obrazów i portretów ważnych osób oraz medali.
5. NIEOCZYWISTY POTENCJAŁ ARCHIWALIÓW
Ostatnią sesję rozpoczęła dr Anna Czocher (IPN; UPJPII) referatem „Akta Polskiego Komitetu Opiekuńczego Kraków-miasto jako źródło do badań okupacyjnych losów kobiet”. Dużo uwagi poświęciła organizacji placówki terenowej Rady Głównej Opiekuńczej, jaką był Komitet, działający pod opieką abp. Adama Sapiehy. Organizacja ta była złożona, a zadania wielorakie – od opieki świadczonej różnym grupom ludności przez szpitalnictwo, działalność kredytową do wydawnictwa „Radź sobie sam”. W dokumentacji pozostały ślady tej działalności, także nielegalnej, jaką było sporządzanie na pudełkach od zapałek kartoteki więźniów, obecnie przechowywanej w Instytucie Pamięci Narodowej. Zachowana dokumentacja pozwala na postawienie nowych pytań – o role kobiet w Komitecie, wykorzystanie umiejętności już przez nie posiadanych, a także przedstawienie kobiet jako nie tylko świadczących pomoc, ale i ją otrzymujących. „Źródła archiwalne dotyczące Armii Krajowej w zasobie Archiwum Państwowego w Częstochowie” zaprezentowała Alicja Adamus (Uniwersytet Jana Długosza, AP w Częstochowie), patrząc na nie w kontekście potencjału do badań regionalnych. AP w Częstochowie przechowuje dwa zespoły archiwalne – Inspektoratu AK z okresu II wojny oraz Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Częstochowa (od 1989 r.). Do źródeł o analogicznej tematyce autorka zaliczyła też części trzech spuścizn – m.in. Leszka Krupskiego i rodziny Kudelskich. Prelegentka przedstawiła pokrótce dzieje tych zespołów, niecodzienne nieraz losy przed przekazaniem ich do archiwum oraz zawartość niektórych z nich, pozwalającą na podejmowanie różnych tematów badawczych. Omówieniu jednego źródła poświęcone było wystąpienie Marii Koniecznej (IPN, UPJPII) pt. „Wieloaspektowość listy mieszkańców Warszawy zmarłych w Krakowie po Powstaniu Warszawskim i pochowanych na Cmentarzu Rakowickim”. Tytułowa lista znajduje się w zbiorach Polskiego Czerwonego Krzyża, autorka wspomniała więc pokrótce dzieje i zadania tej organizacji od jej powstania w 1919 r. Następnie skupiła się na omówieniu fragmentu kwatery 78 na Cmentarzu Rakowickim, charakterystycznego miejsca, które nie jest jednak dobrze znane. Wspomniana lista obejmuje 1175 nazwisk, osób zmarłych od 9.X.1944 do końca 1946 r. Dane w niej zawarte, jak przekonywała referentka, mogą służyć nie tylko do badania losów konkretnych osób, ale i historii Krakowa i II wojny światowej, mogą być też wykorzystywane do badań socjologicznych, statystycznych i nad historią medycyny.
Każdą sesję kończyły pytania do referentów, którzy odpowiadając na nie rozwijali czasem niektóre zagadnienia, jedynie zasygnalizowane w krótkich referatach. Program konferencji był bardzo bogaty, więc można mieć nadzieję, że zapowiedziana przez organizatorów publikacja pokonferencyjna będzie zawierała pełniejsze wersje wypowiedzi. Miłym akcentem kończącym konferencję było symboliczne wręczenie księgi pamiątkowej poświęconej państwu Magdalenie Marosz i Janowi Masłykowi, kończącym pracę na Uniwersytecie Papieskim. Księga nosi znamienny tytuł „Służyć człowiekowi. Ludzkie losy ukryte w archiwach”. Wręczenie „symboliczne”, podobnie jak umownebyło miejsce konferencji – Kraków. Całość obrad odbyła się bowiem w trybie zdalnym, za pośrednictwem komunikatora internetowego Skype, który był wrażliwy na silne burze i gotowy do sprawiania niespodzianek. Na szczęście organizatorzy wykazywali praktyczną interdyscyplinarność, reagując sprawnie i pomagając nawiązywać łączność 🙂

Więcej:

UP JPII: „Jedność w wielości – archiwistyka jako dziedzina interdyscyplinarna” – ogólnopolska konferencja naukowa (on-line) 9 VI 2022

Anna Laszuk
NDAP