Archiwum Sił Bezpieczeństwa w Pradze (Archiv bezpečnostních složek Praha) – odpowiednik polskiego Instytutu Pamięci Narodowej, od kilku miesięcy publikuje dokumenty dotyczące ciekawych wydarzeń lub zjawisk społecznych, charakterystycznych dla czasów komunistycznych. Tym razem zaprezentowano ulotki przerzucane w latach 50. XX w. balonami z Niemiec do Czechosłowacji.
Organizatorem akcji przerzucania drogą powietrzną druków było, nadające z Monachium, Radio Wolna Europa. W latach 1951–1956, za pomocą plastikowych balonów, zwanych „balonami wolności” wypełnionych helem, o wymiarach ok. 1 m x 1 m, przetransportowano z Bawarii do Czechosłowacji, Polski i na Węgry setki tysięcy ulotek. Był to unikalny sposób przerzucania nieocenzurowanych materiałów drukowanych przez zamknięte granice. W ten sposób „wolny świat” utrzymywał kontakt z krajami za Żelazną Kurtyną. W ramach tej „krucjaty balonowej” w 1954 r. do Polski wysyłano np. tekst pamiętników Józefa Światły, zbiegłego na Zachód funkcjonariusza Służby Bezpieczeństwa, który opisywał okrutne metody rozprawiania się z opozycją.
Choć na teren Czechosłowacji przetransportowano w ten sposób ogromną liczbę ulotek, do dziś przetrwało ich niewiele. Kilka egzemplarzy znajduje się w zbiorach Archiwum Sił Bezpieczeństwa, gdzie znalazły się jako dowody w aktach śledztw. Dzięki temu możemy dowiedzieć się nie tylko, jak ulotki wyglądały i jaka była ich treść, ale także co się z nimi działo po dostarczeniu do miejsca przeznaczenia i poznać życie osób, które miały z nimi kontakt.
W aktach jednego ze śledztw znajduje się kilka ulotek zabezpieczonych podczas przeszukania domu pana inż. Stanislava Veselýego. Jego obiecująca kariera wysokiego urzędnika ważnych przedsiębiorstw państwowych zakończyła się wraz z przejęciem władzy przez komunistów w 1948 roku. W wyniku niekorzystnej dla niego oceny kadrowej pan Veselý z biura trafił jako robotnik do walcowni blach w zakładach w Milevsku koło Písku. Nie ukrywał przed kolegami swojego negatywnego stosunku do tzw. ustroju demokracji ludowej. Znany był z częstego opowiadania kawałów politycznych, skierowanych przeciwko czołowym przedstawicielom Komunistycznej Partii Czechosłowacji, jak również ze słuchania „wrogiego radia zagranicznego”. To właśnie z audycji Radia Wolna Europa dowiedział się o ulotkach antykomunistycznych zrzuconych w ramach operacji Veto, po niedemokratycznych w wyborach w 1954 roku. Zaczął zbierać te ulotki, i próbowali je rozpowszechnić wśród innych.
Szybko został aresztowany i oskarżony o przestępstwo podżegania do buntu przeciwko republice (§81 Kodeksu karnego), wrogiej działalności przeciwko republice (§129 kk) oraz kradzieży majątku narodowego (§ 245 kk). Pretekstem do ostatniego punktu oskarżenia była manipulacja nadgodzinami i rzekome niszczenie blach w walcowni. Zbieranie i rozprowadzanie ulotek nie było jedynym „przestępstwem”, ale w znacznym stopniu przyczyniło się do wyroku wydanego w 1955 r. przez Sąd Wojewódzki w Czeskich Budziejowicach – siedem lat pozbawienia wolności i konfiskaty mienia.
Warto również wspomnieć o aktorze filmowym i komiku Járze Kohoucie, którego wizerunki z różnymi grymasami twarzy stanowią treść jednej z ulotek skonfiskowanych z mieszkania pana Veselýego. Jára Kohout zdecydował się na emigrację jesienią 1948 r. Opuścił Czechosłowację w aktorskim kostiumie koguta, tuż przed przerwą w przedstawieniu teatralnym zorganizowanym dla strażników granicznych w Aš. W 1951 r. został zaproszony przez Pavla Tigrida do pracy w nowo powstałej redakcji Radia Wolna Europa w Monachium, a po krótkim czasie przeniósł się do nowojorskiego oddziału tegoż Radia, kierowanego przez Ferdinanda Peroutkę, jako redaktor i komentator.
Na stronach Archiwum Sił Bezpieczeństwa zaprezentowano cztery ulotki przerzucone balonami na terytorium Czechosłowacji. Znajdują się ona w zespole archiwalnym Správa vyšetřování StB – vyšetřovací spisy (V): sygn. V-502 CB.
Źródła:
Archiv bezpečnostních složek Praha: Balonkové akce Svobodné Evropy
100+1 zahraniční zajímavost: Balony svobody nad ČSR: Jak vypadaly letákové kampaně Svobodné Evropy?
oprac. Ivo Łaborewicz
AP Wrocław O.Jelenia Góra