Ustrój archiwalny Szwajcarii jest zasadniczo różny niż w Polsce, co w znacznej mierze wynika z federacyjnego charakteru tego państwa. Według ustawodawstwa archiwalnego kantonu Zurych -”Archivgesetz” §6 z 1995 roku- „Gemeinde”, czyli gminy/wspólnoty zobowiązane są do prowadzenia własnych archiwów. Należy zaznaczyć że określenie „Gemeinde” nie może być rozumiane w przypadku szwajcarskiego systemu ustrojowego wyłącznie jako gmina w sensie administracyjnym. Odnosi się ono oczywiście do gminy jako wspólnoty politycznej (odpowiednik gminy jako samorządu terytorialnego), ale także wspólnoty religijnej, szkolnej, stowarzyszeń i innych związków komunalnych i społeczno kulturalnych, zawodowych i innych. Jest to konstrukcja ustrojowa specyficzna dla ustroju szwajcarskiego, nie znajdująca odpowiednika w polskich realiach. Gmina szwajcarska określana jest przez doktrynę jako związek prawa publicznego wyposażony w osobowość prawną, ludność, terytorium, i dysponujący określanym zakresem uprawnień. W wyniku historycznych przeobrażeń powstały również różne typy gmin. Kryterium rozróżniającym je stanowi rodzaj wykonywanych zadań. Istnieją zatem gminy polityczne – gmina mieszkańców jako jednostka administracyjna oraz gminy specjalne, do których należą gminy szkolne, religijne, wyborcze, czy też zajmujące się opieką społeczną.
Odmiennie też niż w polskim systemie taki rodzaj gmin jest traktowany przez kantonalne prawo archiwalne. Archiwum Państwowe Kantonu Zurych (Staatsarchiv Zürych -StAZ) na zasadzie współpracy, doradza i nadzoruje archiwa gmin od ponad 100 lat. Pierwsza regulacja wzajemnych relacji to rozporządzenie z 1877 roku nakładające na gminy po raz pierwszy obowiązek przekazywania kopii swoich inwentarzy archiwalnych do StAZ. Kolejna regulacja wprowadzona w 1887 roku oddawał archiwa gminne pod dozór archiwum państwowego, ale bez obowiązku przekazywania akt. Tak więc od 1887 roku drugie egzemplarze inwentarzy archiwalnych przekazywane są do archiwum państwowego. Akta tych instytucji tworzy obecnie ponad 7000 wykazów/inwentarzy z ponad 1000 instytucji wspólnotowych. W systemie informacji archiwalnej archiwum w Zurychu- scopeArchiv, zespoły inwentarzy gminnych klasyfikowane są w planie tegoż archiwum jako zbiory /Sammlungen. Z końca XIX w. pochodzi również, ustanowiony wówczas, a obowiązujący do dzisiaj, plan archiwum gminnego „Archivplan”. Dzieli on zasób archiwalny gmin na 6 grup:
I. Dyplomy, dokumenty/ Urkunden
A. pergaminowe.
B. traktaty, umowy sporządzone na nośniku papierowym.
II. Dokumentacja/Akten
A. sprzed 1798.
B. po 1798.
III. Księgi rachunkowe /Rechnungen
A. sprzed 1798.
B. po 1798.
IV. Księgi protokołów i inne/Bände (Protokolle usw.)
A. sprzed 1798.
B. po 1798.
V. Kartografia/Pläne und Grundrisse
VI. Materiały drukowane /Drucksachen
Archiwa gmin kantonu Zurych doczekały się nawet obszernego przewodnika po swoim zasobie, opracowanego w 2006 roku przez byłego pracownika Archiwum Państwowego Otto Sigga.. Gminy i wspólnoty działające na terenie kantonu Zurych znajdują stałe merytoryczne oparcie w archiwum państwowym. W 2010 roku wydany został „Leitfaden zur Führung von Gemeindearchiven im Kanton Zürich”, czyli przewodnik do prowadzenia archiwów wspólnotowych w kantonie Zurych, który jest skierowany do osób odpowiedzialnych za zarządzanie informacją i archiwa gmin. Przedstawia on w zwięzłej formie podstawowe zasady zarządzania informacjami i archiwizacji. Ponadto Oddział II StAZ zajmujący się aktami po roku 1798, opracował dla wszystkich rodzajów instytucji gminnych wzory odpowiedników rzeczowych wykazów akt tzw. Musterregistraturpläne – 21 wykazów, dla 21 różnych rodzajów gmin.
Tak więc pozostający formalnie poza siecią archiwów państwowych zasób gmin szwajcarskich poprzez środki ewidencji archiwalnej tam powstające, znajduje swoje miejsce w zasobie i systemie informacji archiwalnej archiwum państwowego. Same zaś gminy znajdują wsparcie i opiekę merytoryczną wykwalifikowanej kadry archiwistów StAZ.
Jolanta Leśniewska
AP Płock O/ Kutno
Na podstawie: Grundlagen und Aufbau der Gemeindearchive