„Ja, TADEUSZ KOŚCIUSZKO, przysiegam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.”
Taką przysięgę złożył 24 marca 1794 na krakowskim rynku, obejmując funkcję Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej. Pełnił ją do 10 października tego roku, kiedy został ranny w bitwie pod Maciejowicami i dostał się do niewoli rosyjskiej.
W tym roku, 15 października, mija 200 lat od śmierci Naczelnika. Sejm ustanowił rok 2017 Rokiem Tadeusza Kościuszki. Stało się to okazją do przypomnienia i uczczenia jego osoby. W ramach XXI Festiwalu Nauki Polskiej w Archiwum Głównym Akt Dawnych zorganizowano poświęconą jego osobie wystawę. Prezentowane na niej dokumenty i starodruki, przechowywane w zasobie i bibliotece AGAD, ujęto w pięciu tematach:
Szkoła Rycerska – Kościuszko uczył się w niej w latach 1765-1769, jako jeden z pierwszych kadetów. Później kontynuował naukę w Paryżu – na wystawie pokazano list jego i Józefa Orłowskiego do Stanisława Augusta Poniatowskiego w sprawie wsparcia wyjazdu do Francji.
Służba w wojsku polskim – w latach 1789-1792, w tym czasie odznaczył się bohaterską postawą „w obronie Konstytucji 3 Maja” w czasie wojny z Rosją. Jako druga osoba został odznaczony złotym medalem Virtuti Militari w 1792 r. Na wystawie pokazano m.in. patent z 12 X 1789 na rangę generał majora w wojsku koronnym i relację o bitwie pod Włodzimierzem opublikowaną w „Gazecie Narodowej i Obcej”.
Powstanie Kościuszkowskie – w 1794 r. był jego naczelnikiem. Powstanie to jako jedyne z polskich powstań narodowych otrzymało nazwę od nazwiska przywódcy. Na wystawie pokazano m.in. Akt powstania kościuszkowskiego (24 III 1794), wydany pod Połańcem Uniwersał przyznający chłopom wolność osobistą, zmniejszający pańszczyznę i zapewniający opiekę rządową (7 V 1794) oraz pierwsze polskie banknoty, wyemitowane w związku z potrzebami powstania. Warto dodać, że w Pałacu Raczyńskich – dzisiejszej siedzibie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie – obradowała w czasie insurekcji Rada Najwyższa Narodowa.
Ostatnie lata życia – 1795-1817 spędził Kościuszko za granicą. Uwolniony z Rosji, przez Skandynawię i Wielką Brytanię wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W 1798 r powrócił do Europy, gdzie mieszkał najpierw we Francji, a następnie w Szwajcarii, gdzie zmarł w Solurze. Na wystawie pokazano m.in. mapę z zaznaczonymi granicami III rozbioru Rzeczypospolitej i sporządzoną w 1821 r. kopię testamentu Tadeusza Kościuszki.
Legenda Kościuszkowska – zaczęła kształtować się jeszcze za jego życia, a apogeum osiągnęła w XIX w., kiedy Kościuszko stał się symbolem dążeń niepodległościowych. Na wystawie pokazano m.in. akta składki na budowę pomnika Tadeusza Kościuszki w Krakowie (1821-1845) oraz afisz teatralny zapowiadający wystawienie opery narodowej „Kościuszko nad Sekwaną” (22 IX 1822).
Zwiedzanie wystawy
Wystawę otwarto 23 września 2017 r. – zgromadzonych oprowadzała autorka, Urszula Kacperczyk. Również w tym dniu, dzięki staraniom dr. Michała Kuleckiego, odbyła się w AGAD dyskusja panelowa, w której udział wzięli pracownicy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Historii PAN: prof. Urszula Kosińska, prof. Piotr Ugniewski, prof. Jarosław Czubaty i dr Adam Danilczyk.
Dyskusja panelowa
Przedstawili oni losy, poglądy i zasługi Kościuszki, nie tylko z okresów, z jakich dokumenty przechowuje AGAD. Podkreślali jego zapał do nauki, chęć pogłębiania wiadomości, niespełnioną sympatię do hetmanówny Ludwiki Sosnowskiej i otwartą postawę – otwartą na ludzi innych stanów i inny kolor skóry. Charakteryzowali jego wykształcenie i doskonałą znajomość sztuk fortyfikacyjnych. Określili go pierwszym abolicjonistą, który wynagrodzenie otrzymane za udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych chciał przeznaczyć na uwolnienie niewolników. Tłumaczyli, co oznaczały przekonania republikańskie w rządzonych przez monarchów państwach europejskich. Przypomnieli, że już rok po śmierci, w 1818 r. ciało Kościuszki zostało przywiezione ze Szwajcarii do Krakowa, gdzie spoczęło w Krypcie św. Leonarda na Wawelu jako pierwszej osoby spoza rodzin królewskich i z nimi spokrewnionych. Wspomnieli też o kilku z licznych form upamiętnienia jego osoby – od najwyższej w Australii Góry Kościuszki, nazwanej tak przez odkrywcę Pawła Edmunda Strzeleckiego, wielkiego admiratora osoby Kościuszki, przez portret generała znajdujący się na okręcie kapitana Nemo – bohatera powieści Julesa Verne’a, po dywizję kościuszkowców. Zgodnie uznali, że legendarnemu polskiemu bohaterowi, prekursorowi nowatorskich poglądów i działań, których wzory czerpał z odbywanych dalekich podróży, należy się pamięć i szacunek.
W ten sposób uczczono Tadeusza Kościuszkę, którego przyjaciel, Thomas Jefferson, trzeci prezydent Stanów Zjednoczonych (1801–1809), nazwał „najczystszym synem wolności, jakiegokolwiek spotkałem, i to takiej wolności, która należy się wszystkim”.
Wystawa czynna jest w AGAD do 29 września.
Anna Laszuk (NDAP)
Urszula Kacperczyk, Hubert Wajs (AGAD)