Dnia 27 czerwca 2020 r. upłynie 70 lat od sądowego mordu, dokonanego przez komunistyczny wymiar sprawiedliwości Czechosłowacji na Miladzie Horákovej, skazanej na śmierć za rzekomą zdradę stanu. Postać ta – polityk, obrończyni praw kobiet, więziona przez Niemców w czasie II wojny światowej, jedyna kobietą jaka padła ofiarą mordu sądowego w okresie stalinizmu w Czechosłowacji, stała się symbolem walki o demokrację i wolność w obu państwach naszych południowych sąsiadów. Zbiór akt z dochodzenia prowadzonego przez Służbę Bezpieczeństwa Państwa pod kryptonimem „Środek” („Střed“), przeciw Horákovej i jej współpracownikom, przechowywany w Archiwum Organów Bezpieczeństwa (Archivu bezpečnostních složek) – odpowiednika polskiego IPN, zostały w 2010 r. uznany za archiwalnym zabytek kultury. Właśnie sposób konserwacji tego zbioru został zaprezentowany w przez wspomniane archiwum w Internecie w ramach Międzynarodowego Dnia Archiwów, który z powodu pandemii koronawirusa, nie mógł się odbyć w tradycyjny sposób.
Milada Horáková urodziła się 25 grudnia 1901 r. w Královskich Vinohradach, które od 1922 r. stanowią część Pragi, w rodzinie Čeňka Krále. W 1926 r. ukończyła prawo na Uniwersytecie Karola w Pradze, i niemal w tym samym czasie wyszła za Bohuslava Horáka, dziennikarza i jednego z redaktorów programowych Radia Czechosłowackiego. Już podczas studiów związała się z emancypacyjną Kobiecą Radą Narodową (Ženská národní rada), jednoczącą i koordynującą działania pojedynczych organizacji kobiecych, w walce o równość kobiet i mężczyzn zarówno pod względem zatrudnienia, jak i życia społecznego. Horáková szybko stała się jedną z kluczowych postaci tej organizacji. W 1929 r, została członkiem Czeskiej Narodowej Partii Społecznej (Česká strana národně sociální). Była członkiem Czechosłowackiego Czerwonego Krzyża i szeregu innych stowarzyszeń społecznych. Zawodowo pracowała w Centralnym Biurze Społecznym Miasta Pragi, zostając najmłodszym kierownikiem Wydziału do Spraw Młodzieży. Z przekonania była socjalistką, ale dużo podróżując, m.in. do Anglii, Francji, jak również do ZSRR, nie miała złudzeń co do bolszewickiej Rosji. Biegle mówiła po angielsku, francusku i niemiecku.
Po zajęciu Czech przez Niemcy w 1939 r. przystąpiła do dwóch organizacji ruchu oporu: Komitetu Petycyjnego „Pozostaniemy wierni” (Petiční výbor „Věrni zůstaneme“) i Centrum Politycznego (Politické ústředí), dla których działała bardzo aktywnie. 2 sierpnia 1940 r. została aresztowana przez gestapo, pobita i uwięziona na dwa lata na Pankrácu, a po zabójstwie Heydricha przeniesiona do Małej Twierdzy w Terezinie. W październiku 1944 r. w Dreźnie wytoczono jej proces, w którym broniła się po niemiecku. Prokurator żądał kary śmierci, ale skazana została na 8 lat więzienia. Z zakładu karnego dla kobiet w Aichach koło Monachium, niedaleko Dachau, oswobodziła ją w kwietniu 1945 r. armia amerykańska. Powróciła do Pragi, gdzie po konsultacjach z prezydentem Benešem, objęła kierownictwo odnowionej Narodowej Partii Społecznej i uzyskała mandat parlamentarny Zgromadzenia Narodowego. Została też przewodniczącą Rady Czechosłowackich Kobiet (RČŽ), i współzałożyła magazyn kobiecy „Vlasta”, wydawany do dziś i najlepiej sprzedające się pismo dla kobiet w Czechach. W działalności politycznej krytykowała sądy ludowe, politykę społeczną, gospodarczą i zagraniczną (zwłaszcza odrzucenie Planu Marshalla), jak również niewolnicze posłuszeństwo czechosłowackich komunistów wobec Moskwy.
W sierpniu 1949 r. Służba Bezpieczeństwa spreparowała dowody przeciw Horákovej, wskazując ją jako przywódczynię fikcyjnej nielegalnej grupy o nazwie „Directorium”. Rozprawa przeciw Miladzie Horákovej i jej dwunastu kolegom oskarżonym o spisek i szpiegostwo, trwająca od 31 maja do 8 czerwca 1950 r., miała charakter publicznego „procesu politycznego” wzorowany na sowieckiej Wielkiej Czystce z lat 30. XX w. i odbywał się pod bezpośrednim nadzorem komunistycznego prezydenta Klemensa Gottwalda. Wydano cztery wyroki śmierci przez powieszenie, cztery wyroki dożywotniego pozbawienia wolności i pięć wyroków od dwudziestu do dwudziestu ośmiu lat. Jedną ze skazanych na śmierć była Horáková.
Sama Milada Horáková zaniechała prośby o ułaskawienie, ale zrobiła to jej córka. I chociaż wiele wybitnych postaci, jak Albert Einstein, Jean-Paul Sartre, Winston Churchill i Eleanora Roosevelt, wstawiło się za nią u prezydenta Gottwalda, ten nie zgodził się na zmianę orzeczenia sądowego i podpisał wyroki śmierci. W czerwcu 1950 r. Milada Horáková napisała w celi śmierci dziesięć listów, o których istnieniu społeczeństwo dowiedziało się dopiero po 1989 r. Ostatni list napisała w dniu egzekucji 27 czerwca 1950 r. o 2:30 rano, stwierdzając: „Idę z podniesioną głową – należy umieć także przegrywać. To nie wstyd. Nawet wróg nie pozbawi czci, jeśli jest prawdziwa i zaszczytna. W walce się ginie, a czym różni się życie od walki?”
Egzekucji dokonano przez powieszenie na dziedzińcu więzienia Pankrác 27 czerwca 1950 r. o godz. 5:35. Zastosowano prymitywną formę powieszenia przez długotrwałe duszenie, bez klasycznej pętli. Założono jej opaskę uciskową, a kat pociągnął za związane nogi. Horáková dusiła się prawie piętnaście minut zanim zmarła. Jej szczątki poddano kremacji, nie pochowano ich i do dziś nie wiadomo, gdzie je rozsypano. Morderstwo Milady Horákovej wywołało na Zachodzie wielkie oburzenie. Dopiero 3 lipca 1968 r. Sąd Najwyższy uchylił niezgodny z prawem wyrok, ale pełna rehabilitacja mogła nastąpić dopiero w 1990 r.
Dziś w Czechach znajduje się kilka pomników i tablic pamiątkowych poświęconych Miladzie Horákovej, a w wielu miejscowościach ulice i place noszą jej imię. Przy ul. Milady Horákovej nr 133 w Pradze mieści się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych a w nim siedziba Dyrekcja Archiwów Czeskich (Archivní správa).
Zbiór dotyczący Milady Horákovej, opatrzony sygnaturą archiwalną V-6301 MV, składa się ze 117 jednostek aktowych, przechowywanych w 15 kartonach. W latach 2009-2011 i 2015 został on całkowicie zdigitalizowany. Wersja elektroniczna zawiera 20.649 zdjęć. W latach 2008-2020 ponad 110 naukowców poprosiło o dostęp do tych kopii cyfrowej. Oryginalny papierowy zbiór poddawany jest od 2015 r. stopniowemu procesowi konserwacji. Obecnie 37 teczek, zawierających około 4500 stron, zostało kompleksowo zabezpieczonych.
Oprawy introligatorskie powstałe w XX wieku posiadają na ogół niższą jakości niż oprawy starsze. Dotyczy to również samych dokumentów – ze względu na ich masową produkcję były wykonane z tańszych i mniej trwałych materiałów. Odnosi się to w szczególności do pism o charakterze administracyjnym, mających funkcję prawie wyłącznie informacyjną. Omawiane materiały aktowe prawie wszystkich przypadkach tworzą poszyty, które tworzono przez stopniowe doszywanie kolejnych dokumentów, spisanych na różnych kartach, z trwającego dochodzenia, a potem procesu sądowego. Dlatego zawierają wiele różnych materiałów i pigmentów: różne rodzaje papieru, tuszu, kalki do maszyn do pisania, a wreszcie rękopisy sporządzone różnymi sposobami (ołówkiem, atramentem itd.).
Każdy materiał archiwalny, który ma zostać poddany procedurom renowacyjnym, najpierw poddawany jest badaniom stanu fizycznego. Dopiero na jego podstawie wybiera się odpowiednie procedury. Uwzględni się również wartość historyczną danego obiektu. W tym wypadku badania wykazał średnią wartość uszkodzenia: bardzo niskie pH, zgięte karty, pęknięcia, a w niektórych przypadkach ubytki papieru. Akta nie były na szczęście zarażone wilgocią ani pleśnią. Ponieważ jest to bardzo ważny i cenny materiał archiwalny, postanowiono wcześniej poddać cały zespół konserwacji kompleksowej.
Po szczegółowym badaniu stanu fizycznego archiwów i ocenie wszystkich uszkodzeń, wszystkie arkusze oczyszczono specjalnymi gumkami. Aby zapobiec degradacji chemicznej z powodu niskiego pH, wszystkie karty zostały odkwaszone. Poszczególne karty zostały następnie dokładnie zabezpieczone tzw. papierem japońskim, który wzmocnił ich strukturę.
Okładki teczek (karty kartonowe) były w przeszłości naprawiane nieprofesjonalnie za pomocą różnych taśm samoprzylepnych, które spowodowały i nadal powodują degradację akt. Dlatego wszystkie taśmy musiały zostać usunięte. Liczne pęknięcia i ubytki występują w miejscach sklejenia z papierem. Pęknięcia są łączone i naprawiane bibułką japońską, czyli papierem o gramaturze 8,6 g / m kw., który jest przyklejany chemicznie klejem 4% Tylose MH 6000. Ubytki materiałowe są uzupełniane mieszaniną zawiesiny papieru – tak zwaną „masą”, która jest zawsze barwiona do pożądanego odcienia konkretnych kart, a następnie podklejana bibułką japońską. Na koniec każdy naprawiony poszyt jest umieszczany w prasę introligatorskiej.
Każda część teczki jest dokumentowana fotograficznie na potrzeby sprawozdania konserwatorskiego. Taką dokumentację sporządza się osobno dla każdej zszywki i powinna ona zawierać najistotniejsze informacje, takie jak zastosowane materiały, metody naprawy i zalecane warunki przechowywania archiwów.
Oryginał akt śledczych nr V-6301 MV jest przechowywany w magazynie archiwum w Braníku w Pradze. Nie może być narażony na zmiany temperatury, nadmierną wilgotność, bezpośrednie nasłonecznienie, kurz i inne negatywne zjawiska, mogące wpływać niekorzystnie na stan fizyczny archiwaliów. Archiwiście w magazynie regularnie mierzą warunki klimatyczne: temperaturę i wilgotność. Starają się utrzymać stabilny klimat, odpowiedni do przechowywania archiwaliów, jak temperatura w granicach 18 ± 2°C i wilgotność względna około 50 ± 5%. W magazynie nie ma okien, co sprzyja minimalnemu zakurzeniu i całkowicie eliminuje światło dzienne. Intensywność oświetlenia powinna wynosić maksymalnie 50 luksów (tj. 12.000 luksów / godzinę / rok). Konserwatorzy okresowo sprawdzają także stan fizyczny akt przechowywanych w pudłach archiwalnych, które dzięki swojemu składowi i alkalizacji pH 7,0 – 8,0, doskonale spełniają wymagania dotyczące trwałego przechowywania tego rodzaju zabytku kultury.
Archiwum Organów Bezpieczeństwa, oprócz zdigitalizowanej wersji akt dochodzenia dysponuje również drugim zapisem mikrograficzny. Czytelność wszystkich zeskanowanych stron odpowiada oryginałowi. Drugie egzemplarze cyfrowe zostały zdeponowane, jako kopie bezpieczeństwa, w skarbcu podziemnego magazynu Archiwum w Kanicach koło Brna.
Źródła: Informacja o Miladzie Horákovej w Wikipedii
Archiv bezpečnostních složek: Restaurování vyšetřovacího spisu vedeného k Miladě Horákové
oprac. Ivo Łaborewicz
AP Wrocław O/Jelenia Góra