Dnia 28 lutego 2021 r. w jeleniogórskim szpitalu zmarł Czesław Margas, wieloletni kierownik, a potem dyrektor tutejszego Archiwum Państwowego; współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Jeleniej Góry i Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, laureat nagrody miasta, postać niezwykle zasłużona dla archiwistyki i dla regionu.
Urodził się 21 sierpnia 1925 r. we wsi Zuzowy w powiecie Końskie. W 1946 r. ukończył gimnazjum w pobliskim Przedborzu, skąd przeniósł się do Liceum Ogólnokształcącego w Końskich, gdzie w 1948 r. zdał egzamin maturalny. Jeszcze w tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu we Wrocławiu na kierunku historia. Pracę magisterską, napisaną pod kierunkiem prof. Władysława Czaplińskiego, obronił w 1952 r. Zanim uzyskał tytuł magistra, skierowany został nakazem pracy do Jeleniej Góry. Tutaj dnia 1 czerwca 1952 r. zatrudniony został w Oddziale Terenowy wrocławskiego Archiwum Państwowego, od razu na stanowisku kierownika. Do pomocy miał tylko jedną woźną, żadnego doświadczenia, za to pod opieką archiwalną spory obszar pięciu powiatów: jeleniogórskiego, kamiennogórskiego, lwóweckiego, lubańskiego i zgorzeleckiego. Wszystkiego musiał w zasadzie nauczyć się sam, uczestnicząc jedynie w krótkich kursach przygotowawczych, czasem korzystając z doświadczenia kolegów z odległego Wrocławia, a tak naprawdę nabierając biegłości w zawodzie poprzez samodzielną praktykę. Pierwszym zawodowym zadaniem, przed jakim stanął, było zabezpieczenie i przewiezienie do Jeleniej Góry całego materiału archiwalnego sprzed 1945 r., zachowanego w terenie. Następnie przystąpił do jego porządkowania. W latach 50. i 60. inwentaryzował blisko 2000 jednostek aktowych rocznie. Sporządził inwentarze dla większej części zasobu niemieckiego. Ponadto segregował ogromny księgozbiór, z którego wiele tomów przekazał różnym bibliotekom naukowym w kraju. Zabezpieczając w terenie akta poniemieckie, kontrolował skupy makulatury, ratując w ten sposób śląskie dziedzictwo historyczne przed zniszczeniem. W 1956 r. rozpoczął przejmowanie akt urzędów i instytucji polskich. Zasób archiwum udostępniał wszystkim zainteresowanym. Jednocześnie rozpoczął kontrole archiwów zakładowych w różnych instytucjach, których początkowo rocznie przeprowadzał grubo ponad setkę.
W Jeleniej Górze poznał nauczycielkę Danutę Dziubek. Dnia 25 kwietnia 1953 r. zawarł z nią związek małżeński. Oboje doczekali się pięciorga dzieci, z których dwoje zostało archiwistami.
Poznawszy region i jego zasób aktowy oraz nabrawszy doświadczenia, włączył się w życie społeczne i naukowe miasta. W 1957 r. został członkiem-założycielem jeleniogórskiego koła Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii. W maju 1958 r. w miejscowym muzeum zorganizował dużą wystawę historyczną z okazji obchodów 850-lecia Jeleniej Góry. Wszedł też wówczas do Komitetu Organizacyjnego tego jubileuszu, a w grudniu tegoż roku został członkiem założycielem Towarzystwa Miłośników Ziemi Jeleniogórskiej, dziś działającego pod nazwą Towarzystwo Przyjaciół Jeleniej Góry. W latach 1992-1994 był jego prezesem. Bardzo aktywnie wspierał działalność Towarzystwa, zwłaszcza od strony wydawniczej. Od samego początku włączył się w redagowanie „Rocznika Jeleniogórskiego”, publikując od 1963 r. „Kronikę Jeleniogórską”, wstecznie od roku 1945 i na bieżąco do 2017, z wyłączeniem kilku odcinków z przełomu lat 70. i 80, gdy zadanie to przejęli inni autorzy. Kiedy jednak praca ta stała się zajęciem niepłatnym, tamci odeszli, a On powrócił do niej chętnie, wypełniając ten obowiązek, dokąd starczyło Mu sił. Ponadto zamieszczał w tym periodyku inne publikacje. Był autorem i współautorem bibliografii jeleniogórskiej (lata 1963-1972) oraz pojedynczych artykułów naukowych, m.in.: Z dziejów polskich robotników przymusowych w kopalni kowarskiej w latach 1941–1943, t. I, 1963, s. 119–132; Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Jeleniej Górze, t. XVII, 1979, s. 157–179; Historia Zakładów Lniarskich w Mysłakowicach, t. XLI, 2009, s. 87–102. Publikował również na łamach najważniejszego polskiego rocznika poświęconego górom – „Wierchów”, jak i głównego czasopisma archiwalnego „Archeion”, a także wrocławskiego kwartalnika historycznego „Sobótka”. W 1991 r. współtworzył pierwszą monografię historyczną Lubawki.
Sporo czasu i pracy poświęcał popularyzacji dziejów regionalnych oraz archiwistyki. Na łamach tygodnika „Nowiny Jeleniogórskie” zamieścił trzy cykle artykułów: Rok 1945 w Jeleniej Górze (1959 r.); Jeleniogórska „Myszka”, czyli 15 lat temu (1960 r.); zaś w 1968 r. – razem z Henrykiem Szymczakiem – cykl poświęcony klęskom żywiołowym w Karkonoszach. W ramach popularyzacji, oprócz publicystyki prasowej, opracowywał też audycje do jeleniogórskiego Radiowęzła, przeprowadzał dziesiątki prelekcji i pogadanek, głównie dla młodzieży szkolnej, popularyzując wiedzę o historii miasta i zasobie tutejszego Archiwum. Organizował pokazy materiałów archiwalnych i liczne wystawy, prezentowane w najbardziej oczywistych dla tego celu miejscach, czyli w muzeach. Współpracował w tym zakresie z placówkami muzealnymi zarówno w Jeleniej Górze, jak i w Kamiennej Górze, Karpaczu, Cieplicach Śląskich-Zdroju, czy w Lubaniu.
W ramach zabezpieczania zasobu i doskonalenia kadr, organizował kursy i szkolenia dla archiwistów zakładowych, przekazując swą wiedzę kilkuset pracownikom odpowiedzialnym za prowadzenie archiwów w urzędach, instytucjach i zakładach pracy, i udzielał tysięcy indywidualnych konsultacji w tym zakresie. Przyjmował na praktykach dziesiątki studentów, zaznajamiając ich z tajnikami zawodu i zaszczepiając w nich potrzebę zachowania dziedzictwa narodowego i regionalnego. Cały czas możliwie najlepiej dbał o już zgromadzony zasób, troszcząc się o stan budynku archiwalnego, a od lat 60. XX w. podejmując szerokie i intensywne starania o zwiększenie powierzchni magazynowej dla powiększających się zbiorów, poprzez uzyskanie dodatkowego budynku magazynowego lub przeniesienia swej instytucji do większej siedziby. Pomimo wielu wysiłków tego jednego celu nie osiągnął, lecz wytyczył drogę, którą po latach z sukcesem podążyli Jego następcy.
W pracy archiwalnej awansował na kolejne stopnie naukowe. W 1961 r. został asystentem naukowo-badawczym, zaś w 1965 – adiunktem naukowo-badawczym. Wielokrotnie reprezentował Archiwum i Jelenią Górę na naukowych sesjach ogólnopolskich i regionalnych, wygłaszając referaty i zabierając głos w dyskusjach naukowych.
Gdy w 1973 r. tworzono w Jeleniej Górze Karkonoskie Towarzystwo Naukowe, został jego współzałożycielem, pełniąc w jego ramach wiele funkcji, w tym ważne stanowisko sekretarza. W ramach tego Towarzystwa zorganizował w 1982 r. ponadregionalną sesję naukową o archiwach. Dwa lata potem doprowadził do wydania materiałów z tej sesji drukiem. W 1987 r. został współorganizatorem XII Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Kartografii w Jeleniej Górze. Niezwykle ważnym przedsięwzięciem, które przeprowadził od początku do końca osobiście, stało się napisanie, a potem wydanie w 1984 r., w ramach Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, przewodnika po zasobie aktowym jeleniogórskiego Archiwum Państwowego. Było to wówczas jedno z pierwszych tego typu profesjonalnych opracowań w Polsce, które do dziś służy wszystkim badaczom przeszłości regionu.
Wysoki poziom jeleniogórskiej placówki archiwalnej, kierowanej przez Czesława Margasa, przyczynił się do tego, że gdy w 1975 r. powołano województwom jeleniogórskie, w rok potem tutejsze Archiwum uzyskało samodzielność, przekształcone ministerialną decyzją w Wojewódzkie Archiwum Państwowe, a dotychczasowy kierownik został jego dyrektorem. Nominacja jednak nie nastąpiła automatycznie, gdyż nie należąc do PZPR, Czesław Margas nie był członkiem tzw. „nomenklatury”, wyłącznie dla której przewidziano tego typu stanowiska. Jednak po półrocznej zwłoce, nie mogąc znaleźć lepszego fachowca, władze partyjne pogodziły się z tą nominacją.
Dnia 30 listopada 1990 r. przeszedł na emeryturę. Przez kolejne 3 lata pracował jeszcze na 1/2 i 1/3 etatu jako zwykły archiwista, przekazując swoją wiedzę i doświadczenie nowym pracownikom. W ciągu ponad 40 lat pracy zawodowej zawsze służył życzliwą radą i pomocą wszystkim zwracającym się do niego osobom. Także na emeryturze długo jeszcze działał aktywnie na niwie społecznej, udzielając się zwłaszcza w Towarzystwie Przyjaciół Jeleniej Góry. Jego współpracownicy i przyjaciele wydali dwie dedykowane Mu księgi pamiątkowe: Archiwistyka. Historia. Regionalizm. Czesławowi Margasowi w 50. rocznicę podjęcia pracy w Archiwum Państwowym w Jeleniej Górze, red. I. Łaborewicz, Jelenia Góra 2002, ss. 74 oraz W kręgu historii i archiwistyki. Księga jubileuszowa ofiarowana Czesławowi Margasowi w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J. R. Sielezin, Jelenia Góra 2015, ss. 169. Sam napisał wspomnienia, wydane potem w znacznej części drukiem: Autobiografia, red. A. Borys, Jelenia Góra 2014, ss. 104. W 2008 r. przekazał do zasobu jeleniogórskiego Archiwum swoją spuściznę aktową. Dnia 21 sierpnia 2020 r. świętował swoje 95. urodziny w gronie archiwistów Oddziałów w Jeleniej Górze i Legnicy oraz Archiwum Państwowego we Wrocławiu.
W czasie pracy zawodowej utrzymywał ożywione i owocne naukowo stosunki z archiwistami w Czechach i Niemczech (zarówno Wschodnich, jak i Zachodnich), pomagając im zwłaszcza w dotarciu do poszukiwanych materiałów, czego wyrazem są m.in. kierowane pod Jego adresem liczne słowa podziękowań, zamieszczane w wydawanych tam pracach naukowych. Pozyskiwał też od tych badaczy książki do biblioteki archiwalnej.
Jego wieloletnia praca zawodowa i zaangażowanie społeczne były wielokrotnie doceniane: w 1973 r. otrzymał odznakę Ministra Kultury „Zasłużony działacz kultury”, rok potem doroczną nagrodę Towarzystwa Klubów Robotniczych i Chłopskich w Jeleniej Górze. Ponownie był nagradzany w 1978 r. resortową odznaką „Za zasługi dla archiwistyki”, w 1979 r. dyplomem honorowym Jeleniogórskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, w 1980 dyplomem honorowym „Zasłużony dla miasta Jeleniej Góry”, w 1982 r. doroczną Nagrodą Towarzystwa Przyjaciół Jeleniej Góry. W 1984 r. otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Rok 2002 przyniósł mu dyplom i nagrodę fundacji Eriki Simon („Erika-Simon-Stiftung”) za zabezpieczanie i opracowanie akt wytworzonych do 1945 roku, jak również doroczną Nagrodę Miasta Jeleniej Góry w dziedzinie działalności społecznej.
Czesław Margas był niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie archiwistyki i historii regionalnej. Jego bezpośredni i otwarty sposób bycia, wielka kultura osobista, posiadana wiedza i umiejętności, jak również bezinteresowne zaangażowanie społeczne i niespotykana w dzisiejszych czasach skromność, zjednywały Mu zawsze sympatię ludzi, z którymi zerknął Go los. Należał do grona najwybitniejszych postaci w Jeleniej Górze i całym regionie jeleniogórskim, jak również polskich archiwistów.
Czesław Margas pochowany został 3 marca 2021 r. na nowym cmentarzu komunalnym w Jeleniej Górze przy ul. Sudeckiej. W ostatniej drodze, oprócz rodziny, towarzyszyło Mu liczne grono archiwistów z Dolnego Śląska (Wrocławia, Bolesławca, Legnicy i oczywiście Jeleniej Góry) oraz przedstawiciel Prezydenta Miasta Jeleniej Góry, jak również znajomi, sąsiedzi i nieliczni z żyjących jeszcze przyjaciół. Odszedł w wieku 96 lat, pozostawiając niezatarty ślad w historii miasta i jego archiwum, gdzie jeszcze w roku ubiegłym umieszczono poświęconą Mu tablicę pamiątkową.
Ivo Łaborewicz
AP Wrocław O/Jelenia Góra