Druga wojna światowa zakończyła się 80 lat temu. Jej konsekwencje jednak ciągle są zauważalne w naszym życiu politycznym i społecznym. Wiele spraw nie zostało dotychczas załatwionych a ich katalog jest pokaźny – reparacje, zadośćuczynienie nielicznym już ofiarom, czy restytucja zrabowanych dóbr kultury.
Sprawę zrabowanych przez Niemców dóbr kultury opisywaliśmy również na stronach Archnetu. Dotyczyło to bazy danych skradzionych przez nazistów dzieł sztuki w okresie od 1933 do 1945 roku na terenie Niemiec i terytoriów okupowanych. Zawiera ona około 170 tys. danych i ok. 300 tys. rysunków, rycin i fotografii obiektów określanych jako „Central Collecting Point (CCP) München”, czyli zbiór dzieł sztuki, które zostały zabezpieczone przez wojsko amerykańskie w 1945 roku, w budynku byłego NSDAP w Monachium. Podobna baza obejmująca inną kolekcję tzw. Sonderautrag Linz funkcjonuje od 2008 roku na stronach Deutschen Historischen Museum (DHM). Właściciele zrabowanych dzieł sztuki, przechowywanych jako depozyt przez BADV (Bundesamt für zentrale Dienste und offene Vermögensfragen) w Berlinie, pozostają niezidentyfikowani, ale stworzona baza danych może ułatwić ich ustalenie i w konsekwencji zwrot zrabowanych dzieł sztuki.
W Niemczech jest jeszcze kilka miejsc, w których spoczywają obiekty polskiego dziedzictwa kulturowego, zrabowanego podczas II wojny światowej przez Niemców. Należy do nich Tajne Archiwum Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz), którego początki sięgają czasów średniowiecza. W roku 1923 archiwum przeniesione zostało do nowego budynku w Berlinie-Dahlem, gdzie znajduje się do dziś. Od roku 1963 Tajne Archiwum należy do Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego (Stiftung Preußischer Kulturbesitz).
To tam trafiły zrabowane z Archiwum Głównego Akt dawnych w Warszawie najcenniejsze pergaminy z działu „Prussiae”. 74 dokumenty polsko-krzyżackie dotarły do Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu 18 stycznia 1941 r. Ostatecznie trafiły do Berlina, do zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz. Najstarszym zrabowanym dokumentem był przywilej protekcyjny dla Zakonu Niemieckiego wydany przez papieża Innocentego III w 1215 roku. Najmłodszym – list żelazny króla Kazimierza IV Jagiellończyka z 1466 roku do wielkiego mistrza zakonu udającego się na rokowania pokojowe. W większości były to dokumenty dotyczące nadań ziemskich i przywilejów nadawanych zakonowi przez polskich książąt dzielnicowych, dokumenty protekcyjne, wydawane przez kolejnych papieży, cesarzy oraz królów polskich.
Po zakończeniu wojny strona polska wielokrotnie podejmowała działania w celu odzyskania utraconych pergaminów. Zainicjowane od 1948 r. próby restytucji dokumentów, mimo zaangażowania w 1992 r. Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, a w latach 2005-2007 Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie, nie przyniosły rezultatów. W listopadzie 2022 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego po raz pierwszy przekazało do Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz kompleksowo opracowany wniosek restytucyjny z dokumentacją z okresu grabieży. Został on ponowiony za pośrednictwem ambasady RP w Berlinie w październiku 2023 r. Po niemal 80 latach działania te zakończyły się pozytywnym dla Polski rozwiązaniem – pergaminy wróciły na swoje miejsce na ulicę Długą w Warszawie.
1 grudnia br. w Berlinie, Marta Cienkowska, minister kultury i dziedzictwa narodowego, przekazała stronie niemieckiej kolejne dziewięć wniosków restytucyjnych bejmujących łącznie 35 obiektów odnalezionych na terenie Niemiec.
PS. Na stronach www Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz nie umieszczono w tej sprawie żadnych informacji (zakładka Nachrichten)
Źródło:
MKiDN: „Historyczny dzień!” – nowy etap polsko-niemieckich relacji w obszarze restytucji dóbr kultury
oprac.Jolanta Leśniewska
AP Płock O.Kutno